Harari is een historicus uit Israël die vooral schrijft over grote lijnen in de geschiedenis, met bijzondere aandacht voor de rol van technologie. In ”Sapiens” beschrijft hij hoe de mens, de ”homo sapiens”, in de evolutie is ontstaan. Zijn bijzondere plaats in het dierenrijk verkreeg de mens door samenwerken en plannen. In ”Homo Deus” kijkt Harari vooruit naar de verre toekomst, waarin de mensheid in tweeën verdeeld wordt. De ene helft is door de moderne technologie eigenlijk overbodig geworden omdat robots hun werk hebben overgenomen. De andere helft is door de technologie nog verder geëvolueerd tot een soort supermens. Die is een soort mens-god (”homo deus”) geworden.

Recent heeft Harari een derde deel aan de serie toegevoegd: ”21 lessen voor de 21ste eeuw”. Aan de plaats die het boek nu al in de winkel krijgt, zal het niet liggen wat de verkoop betreft. Maar ook de inhoud zal opnieuw bijdragen aan Harari’s bekendheid. Waar hij in ”Homo Deus” naar de verre toekomst keek, doet hij dat met zijn ”21 lessen” in de meer nabije toekomst. Nog een verschil met ”Homo Deus” is dat hij in dat boek nauwelijks met adviezen kwam. Door gewoon de lijnen van ontwikkeling vanuit het verleden via het heden door te trekken naar de toekomst, kom je noodzakelijk daar uit waar Harari de mensheid ziet.

Dat is in ”21 lessen” anders. Niet dat dit erg concrete handvatten biedt, maar Harari is hier toch wat explicieter over de manier waarop we ons het best kunnen opstellen in een wereld waarin de technologie zich in hoog tempo ontwikkelt. Ik haal hier een paar hoofdstukken naar voren die nadrukkelijk de rol van de technologie belichten. Die hoofdstukken zijn getiteld ”Vrijheid” en ”Gelijkheid”. Het zijn de hoofdstukken 3 en 4 van het deel Technologische uitdagingen. Jazeker, ”Broederschap” staat ook in het boek, maar dan in het deel Politieke uitdagingen.

In het hoofdstuk ”Vrijheid” behandelt Harari het toenemende vermogen van computers om van mensen gegevens te verzamelen en daar conclusies uit te trekken ten aanzien van wat we willen dat de computer gaat doen. Het gevaar daarvan is volgens Harari dat de computer ons die beslissingen vervolgens uit handen gaat nemen, eerst gedeeltelijk en uiteindelijk helemaal. De vrijheid die we dan nog hebben is te kiezen aan welke computer we de beslissingen gaan overlaten.

Harari behandelt een prikkelend voorbeeld, namelijk de zelfrijdende auto. Hij spreekt van twee modellen: de Egoïst en de Altruïst. De eerste is zo geprogrammeerd dat hij bij naderend gevaar altijd het leven van de bestuurder vooropstelt. De tweede is zo geprogrammeerd dat hij in die situatie het leven van de andere weggebruikers prioriteit geeft. Heb je eenmaal tussen beide types gekozen, dan hoef je verder niet meer te beslissen. Voorwaar, een bizar scenario, maar als je even doordenkt is dat wel een consequentie van het idee van een zelfrijdende auto.

Harari’s les: let op je vrijheid! In het hoofdstuk ”Gelijkheid” gaat het om de vraag wat big data gaan doen met de samenleving. Nu is duidelijk dat beslissend gaat worden wie over welke data beschikt. Ondertussen strooien we kwistig gegevens over onszelf rond als we intekenen voor allerlei ‘gratis’ aanbiedingen. Harari ziet het gebeuren dat we in de niet zo verre toekomst met allerlei sensoren op ons lijf lopen, zodat er voortdurend gegevens over onze gezondheid worden doorgegeven aan databestanden. Nu gebeurt dat nog alleen met patiënten, maar het kan ook standaard bij iedereen. De stip aan de horizon is de tweedeling van de mensheid, die Harari ook al in ”Homo Deus” voorspelde. Les van Harari: let op je data!

Harari heeft niet veel op met religies. Volgens hem is hun rol vrijwel uitgespeeld door de opkomst van de moderne technologie. Eén ding doen ze nog altijd wel: mensen een identiteit geven. Dat leidt volgens Harari meestal tot denken in termen van ”zij” (ongelovigen) en ”wij” (gelovigen), waarbij ”zij” natuurlijk van minder waarde zijn dan ”wij”. Maar het kan ook anders. Juist religie kan oog voor ”hen” geven. Dat kan mij zelfs een motief geven om te kiezen voor model Altruïst. Het kan ook een motief zijn om gegevens niet te gebruiken om macht over de ander uit te oefenen, maar om hem te helpen. Misschien moet Harari daar nog eens opnieuw naar kijken.

Prof. dr. Marc J. de Vries is bijzonder hoogleraar reformatorische wijsbegeerte aan de Technische Universiteit Delft. Reageren? rubriekforum@refdag.nl