Op Frederiks graf liggen altijd aardappels
Vier gewassen hebben de wereld veroverd: rijst, mais, tarwe en aardappelen. Hoe kregen ze dat voor elkaar? Vandaag het slot van een serie over het dagelijks eten van 7 miljard mensen.
Aardappelen-groente-vlees? Grote kans dat de pot het vandaag schaft. Het merk Maggi concludeert uit onderzoek dat de helft van alle in Nederland gegeten maaltijden nog steeds uit aardappelen, groente en vlees bestaat. Geregeld prakken we ze in een eenpansgerecht samen tot hutspot of andijviestamppot, maar het idee is hetzelfde.
Van de drie bestanddelen beschouwen we de aardappel misschien nog wel als het meest oer-Hollands. De eigenheimer, de irene en het bintje zijn niet weg te denken uit onze keukens. Best knap voor een gewas dat een kleine vier eeuwen geleden vanaf de andere kant van de wereld werd geïntroduceerd in Europa. De pieper nestelde zich razendsnel in onze eetcultuur en ontwikkelde zich tot ons belangrijkste basisvoedingsmiddel en landbouwgewas. Inmiddels kennen we zo’n 7000 verschillende aardappelrassen, van vastkokend tot kruimig en van klein –de krieltjes– tot groot, de bonken.
Naam: Solanum tuberosum
Oorsprong – De algemeen aanvaarde wetenschappelijke theorie luidt dat de aardappel oorspronkelijk uit Zuid-Amerika komt. Maar de wilde aardappel die daar nog steeds groeit, is bepaald niet zo glad, mooi rond en lekker als de pieper die wij nu kennen; hij heeft knoestige uitsteeksels en smaakt bitter, ook al kook of bak je hem.
Verspreid levende inheemse stammen veredelden aardappelplanten in de loop der eeuwen tot eetbare gewassen. ‘Onze’ aardappel lijkt een mix van twee soorten te zijn die respectievelijk in Chili en Peru werden verbouwd.
Verspreiding – De meeste onderzoekers gingen ervan uit dat de Europese aardappel een afstammeling was van de Chileense variant, omdat beide streken een vergelijkbaar klimaat hebben. De Amerikaan David Spooner van de universiteit van Wisconsin is een jaar of tien geleden onderzoek gaan doen op de Canarische Eilanden. Hij publiceerde zijn bevindingen in het tijdschrift Crop Science. Uit scheepslogboeken uit 1567 blijkt dat de eilandengroep voor de kust van Noord-Afrika voor zover bekend de eerste plek buiten Zuid-Amerika is geweest waar de aardappel werd verbouwd. Spooner vond in de Canarische aardappel genetische eigenschappen van zowel de Chileense als de Peruaanse soort. Of de twee soorten dus directe familie van elkaar zijn is nog onderwerp van discussie en onderzoek. Wellicht waren er –zoals verschillende wetenschappelijke studies beweren– eerst nog andere varianten in Midden-Amerika, die vervolgens via de Canarische Eilanden in Europa belandden. In elk geval kwam de aardappel in de zeventiende eeuw in Nederland terecht. De allereerste aardappel werd geplant in de Hortus Botanicus in Leiden; kort daarna volgden tuinen in Groningen (1640) en Amsterdam (1689).
Verrassend is dat de meest geteelde aardappelsoort ter wereld, de Solanum tuberosum, in Zuid-Amerika relatief onbeduidend was. Dat deze aardappel het tot belangrijkste volksvoedsel in Europa heeft geschopt, kwam onder anderen door koning Frederik de Grote van Oost-Pruisen (1712-1786). Hij zette zich in voor de aardappel als belangrijkste basisvoedingsmiddel en gaf zelfs een Kartoffelbefehl uit: al zijn onderdanen moesten met deze plant bekend worden gemaakt. Er zijn nog altijd een paar aardappelen op zijn graf te vinden. Prof. Richard Visser van de Wageningen Universiteit WUR: „Aardappels hadden veel voordelen boven graan, doordat ze niet zo gevoelig waren voor wind en regen en dus relatief zekere oogsten garandeerden.”
Producenten – De belangrijkste aardappelproducerende landen volgens de voedsel- en landbouworganisatie FAO: 1. China, met bijna 100 miljard kilo; 2. India, met bijna 44 miljard kilo; 3. Russische Federatie, met ruim 31 miljard kilo.
Duitsland staat (ruim 10,5 miljard kilo) op nummer 6, en Nederland op 10 (ruim 6,5 miljard kilo, waarvan een kwart wordt gebruikt als pootgoed).
Consumptie – Nederlanders consumeren gemiddeld ongeveer 81 kilo aardappelen per jaar, waarvan 28 kilo verwerkt in aardappelproducten, zoals chips en patat.
De duizenden aardappelrassen, waarvan er ongeveer 250 in Nederland worden verbouwd, kun je grofweg indelen in een paar groepen. De vastkokende (weinig zetmeel) zijn vooral bedoeld voor directe consumptie of als friet en chips. Ook de kruimige aardappels worden graag gegeten, en dan zijn er nog zeer kruimige aardappels, die voor de zetmeel verwerkende industrie worden verbouwd. Die maakt er winegums, borrelnootjes, banketbakkersroom, kroketten en zelfs behanglijm van.
Zoete aardappel
Vooropgesteld: de zoete aardappel is geen aardappel. De twee zijn zelfs geen familie van elkaar. De echte aardappelfamilie is de nachtschade. De (zoete) bataat komt uit de windefamilie. Dat we die toch aardappel noemen, komt doordat hij ook een knol is, ook oorspronkelijk uit Amerika komt én eveneens de functie van basisvoedingsmiddel heeft.
De subtropische zoete aardappel komt uit Mexico en heeft al net zo’n indrukwekkende ontwikkeling doorgemaakt als onze pieper. De Britse zeevaarder James Cook stuitte in de achttiende eeuw op afgelegen Polynesische eilandjes in de Stille Oceaan op Latijns-Amerikaanse zoete aardappels – latere ontdekkingsreizigers kwamen ze overal in de Pacific tegen.
De vraag rees hoe ze daar terecht waren gekomen. Er gaapt immers een oceaan van bijna 6000 kilometer tussen Amerika en Polynesië.
Verschillende wetenschappers concludeerden dat de zeevarende inheemse Polynesiërs in Zuid-Amerika zijn geweest en de zoete aardappel mee terug hebben genomen. Maar recent onderzoek door de universiteit van Oxford zet vraagtekens bij deze algemeen aanvaarde theorie. De zoete aardappel zou de duizenden kilometers lange reis over zee zelfstandig, althans zonder tussenkomst van de mens, hebben gemaakt. Feit is in elk geval dat de bataat inmiddels nummer 7 staat op de lijst van belangrijkste voedingsmiddelen ter wereld.
