Verbijsterend. Heel triest. Afgang voor Deventer. Voorzitter T. Fürstenberg van de Masorti Joodse Gemeente Beth Shoshanna komt woorden tekort om het „drama” te beschrijven. Even later staat hij op de drempel van de Grote Synagoge, een gebedskleed om, de Thorarollen in zijn ene hand. Met de andere heft hij de sjofar en blaast, zo lang hij kan. Het geluid klinkt droef en indringend door de Golstraat. Dan verdwijnen de wetsrollen en andere bezittingen in een witte bus.

Het „drama” in een notendop: drie kerken gingen samen; ze betrokken een groter gebouw. Tot de onderkomens die werden afgestoten, behoorde de Grote Synagoge, waar de Christelijke Gereformeerde Kerk van 1951 tot 2010 bijeenkwam. Er moet horeca in komen, en daarvoor moet de Joodse gemeente vertrekken die er sinds 2010 bijeenkomt. En al is de vestiging van een foodhall inmiddels verboden, verhuizen moet de gemeente toch. En daarom zijn gemeenteleden deze maandagmorgen bezig boeken in dozen te doen, klimmen ze op een ladder om hun klok veilig te stellen en schroeven ze een ornament van de muur.

Fusiegemeente

Begin van het probleem was het –landelijk unieke– samengaan van de Christelijke Gereformeerde Kerk, de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt en de Nederlands Gereformeerde Kerk in Deventer in 2009. Samenwerkingsgemeente 3GK –in negen jaar gegroeid van 900 tot 1100 leden– kwam bijeen in een school tot ze op 22 april dit jaar de voormalige rooms-katholieke Maria Koninginkerk betrok, die nu Koningskerk heet. Op een altaar dat achterbleef, staat nu een menora, de Joodse zevenarmige kandelaar uit het gebouw waar de christelijke gereformeerden kerkten. Het werd in 1892 gebouwd en deed tot 1941 dienst als synagoge.

Sinds 2010 stond het gebouw te koop. Sindsdien maakte de Masorti Joodse Gemeente Beth Shoshanna eens per drie weken op de sabbat en tijdens feestdagen gebruik van het gebouw aan de Golstraat. Het kastje met de wetsrollen staat voor de kansel.

De gemeente telt veertig leden; er komen er vijftien tot twintig naar de diensten. „Een normaal aantal buiten Amsterdam”, zegt de voorzitter. „Masorti betekent: tussen orthodox en liberaal in”, legt een gemeentelid uit Apeldoorn uit. De enige andere Masortigemeente zit in Weesp; „maar wereldwijd zijn we met veel.” Een rabbijn is er deze morgen niet; „hij woont in Londen.”

Twee panden verderop, aan stadsplein Brink, klinkt lawaai: een voormalige discotheek/bioscoop wordt onttakeld. Het leeghalen van de synagoge gebeurt in stilte. De pers krijgt wel een keppeltje aangeboden. „Als ik u niet ontrief? Nu het nog een synagoge is…”

Geen foodhall

De diensten in de Deventer sjoel kwamen op losse schroeven te staan toen het pand werd verkocht aan de Zwolse vastgoedondernemer Carlus Lenferink. De exploitatie is in handen van zijn zakenpartner Ayhan Sahin. Deze horecaondernemer wil een foodhall in het Rijksmonument vestigen. Dat heeft het gemeentebestuur op 20 juli verboden, maar Sahin wil dit besluit aanvechten. „Pluim voor de wethouder”, zegt Fürstenberg. „Hopelijk blijven de waardigheid en heiligheid van dit gebouw behouden.”

De nieuwe eigenaar liet de Joodse gemeenschap weten dat de huur wordt opgezegd. Fürstenberg startte begin mei een crowdfundingsactie: met financiële steun zou Beth Shoshanna het gebouw wellicht zelf kunnen kopen. Volgens Fürstenberg is er een substantieel bedrag binnengekomen. Hij zou van de sjoel een cultureel centrum willen maken.

In Provinciale Staten van Overijssel vroegen PVV en SGP aandacht voor het probleem. Er gingen verzoeken om hulp naar de Israelische premier Netanyahu en Eurocommissaris Timmermans. De Joodse gemeenschap verwijt de gemeente Deventer dat het meer had kunnen doen. Het gemeentebestuur ziet het echter niet als taak om religieus erfgoed te kopen. Fürstenberg heeft er geen goed woord voor over. „Elk verzoek om hulp werd afgewezen.”

Burgemeester A.P. Heidema (CU) –sinds 27 juni commissaris van de Koning in Overijssel– nam wel het initiatief tot bemiddelingsgesprekken tussen Fürstenberg en exploitant Sahin. Die liepen echter op niets uit. Daarom moest de gemeente vóór woensdag vertrekken.

Bij het fraaie neorenaissance gebouw met de kleurrijke gevel worden nu de Torah-rollen en de Aron hakodesj –heilige ark– weggedragen die er in 2014 in aanwezigheid van toenmalig commissaris van de Koning A. Bijleveld werden binnengebracht. Zij gaan naar het nieuwe onderkomen dat Beth Shoshanna inmiddels heeft gevonden: een 19e-eeuwse sjoel in Raalte. Ook die synagoge werd onlangs ‘bedreigd’ door een plan om het bestemmingsplan te wijzigen, maar dat ging niet door toen bijna duizend Raaltenaren een petitie tekenden, terwijl via Facebook tweeduizend steunbetuigingen binnenkwamen. Een echtpaar kocht het pand. „We zijn er welkom; we krijgen veel hartelijke reacties van inwoners van Raalte. Inmiddels hebben we er een proefdienst gehouden, in aanwezigheid van de eigenares. Dat was een heel bijzondere ontmoeting.”