De herinnering aan ds. Scholte is in deze ”historical Dutch village” nog steeds levend. Zeker ouderen kennen nog de verhalen van „domie Skoltie.” Wie door het centrum van het Amerikaanse plattelandsdorp dwaalt, waant zich bijna in het Nederlands Openluchtmuseum. De vormgeving van de molen, huizen met trapgevels en winkels zijn net niet ”over the top”. Toeristische folders in het Nederlands (een unicum in de Verenigde Staten) kun je overal krijgen. Wie winkels binnenstapt, kan zijn ogen laten glijden langs een overstelpend aanbod van Delfts blauw, drop, stroop en klompen. Pella doet zijn uiterste best om te benadrukken dat het bijna 175 jaar geleden is gesticht door een Nederlandse predikant.

Oversteek

Met ongeveer 700 geestelijke volgelingen maakte ds. Scholte in 1847 de oversteek naar Amerika. Daar wachtte de vrijheid die de afgescheidenen in hun eigen vaderland misten. Hoewel de meesten sinds 1839 niet meer te lijden hadden van verdrukking omdat de overheid hun denominatie onder voorwaarden had erkend, voelden velen zich in Nederland nog wel tweederangsburgers. Daarnaast speelden economische motieven voor de emigratie een belangrijke rol. Het waren vooral verpauperde boerengezinnen uit Friesland, Groningen, Gelderland en Overijssel die de oversteek maakten.

Ds. Scholte, die de groep vooruit was gegaan, had bewust gekozen voor de vestiging van een nieuwe Nederlandse gemeenschap in de staat Iowa. Die was nog maar kort daarvoor, in december 1846, toegetreden tot de unie van de Verenigde Staten. Het gebied was ongerept, leeg. De grond stond bekend als vruchtbaar. Andere opties waren afgevallen. Texas was te warm en in Missouri was slavernij toegestaan, volgens Scholte een „groot kwaad.”

Met hulp van een baptistenpredikant die zending in Iowa bedreef, werd een stuk grond van 18.000 acres (ongeveer 7000 hectare) gekocht. De prijs was laag: 1,25 dollar per acre. Dankzij het feit dat hij kort voor zijn vertrek naar Amerika een grote erfenis had gekregen, was ds. Scholte in staat het benodigde bedrag in een keer op tafel te leggen.

Het maakte de predikant tot grootgrondbezitter, van wie de immigranten niet alleen geestelijk maar ook zakelijk afhankelijk waren. Bij hem kochten de landverhuizers op afbetaling land. Hier moesten zij alles van de grond af aan opbouwen. Hun eerste zorg was behuizing. De meesten bouwden een plaggenhut, waar zij de winter van 1847-1848 moesten doorbrengen. In de volgende jaren zetten ze huizen van hout en steen neer. Als er tenminste voldoende was verdiend. Wanneer dat niet het geval was, sprong ds. Scholte bij. Zo werd de pastorie ook een bank van lening.

Nog steeds kunnen bezoekers van Pella de woning van het predikantsgezin Scholte bezoeken. Deze oude pastorie was het eerste huis van hout en steen dat in het prairiedorp werd gebouwd. Naar negentiende-eeuwse maatstaven was het groot: het telde 22 kamers. Vergeleken met de plaggenhutten die er rond 1850 omheen stonden, was de pastorie een paleis. Alleen de (tweede) echtgenote van ds. Scholte vond het wonen daar een ramp. De eerste tijd van haar verblijf in Pella werd gestempeld door verdriet en heimwee. Ze was zo heel anders gewend. Als meisje was ze opgevoed in een exclusief instituut in Parijs en ze genoot van muziek en schilderkunst. Daarvoor was weinig gelegenheid in de pionierskolonie Pella.

Mede dankzij de voortvarendheid en het organisatietalent van ds. Scholte groeide Pella binnen enkele jaren uit tot een welvarend dorp, dat niet alleen bestond van landbouw en veeteelt maar ook van handel. Dat laatste had ook te maken met de bijna onophoudelijke stroom van goudzoekers, die naar het Westen trokken om daar hun geluk te beproeven. Bevangen door de goudkoorts verwachtten zij in ”the Far West” het grote geld binnen te halen. Daardoor keken zij niet op een cent. En de pioniers in Pella, bezet met de Hollandse handelsgeest, wisten daar munt uit te slaan.

Pastoraat

Aanvankelijk was ds. Scholte in Iowa in alles de leider. Volgens Henry Beets –kenner van de kerkgeschiedenis van de emigranten– „trad hij op als hereboer, eigenaar van zaagmolens, steengroeven en kalkovens, als landbeheerder, als notaris, advocaat, makelaar in vastgoed, bankier, handelaar, redacteur, postmeester, schoolopziener en politiek leider.”

De aandacht die ds. Scholte gaf een het zakelijk reilen en zeilen van het nieuwe toevluchtsoord voor de bijna 700 afgescheidenen kwam in mindering op zijn geestelijke taken. Vooral het pastoraat had zwaar te lijden onder de zakelijke activiteiten. Kritiek daarop wimpelde hij af met de stelling dat hij de van God gegeven leider was, die recht had om zelf zijn prioriteiten te stellen. Dat riep bij een aantal volgelingen vervreemding op.

Het was niet alleen het gebrekkige pastoraat dat uiteindelijk leidde tot een breuk tussen ds. Scholte en een deel van zijn volgelingen. Er was meer. Hij streefde naar een kerk die uitsluitend bestond uit zuivere leden. Dat betekende dat hij geen behoefte voelde om aansluiting te zoeken bij andere kerken in Amerika. „Afstand, afstand, afstand”, was zijn devies. Dat standpunt werd gaande de jaren steeds uitgesprokener. Onmiskenbaar speelde daarin mee dat Scholte onder invloed kwam van John Nelson Darby, de vader van de Vergadering van Gelovigen. Van hem nam hij ook chiliastische ideeën over de wederkomst van Christus en een duizendjarig vrederijk over.

Toen een aantal volgelingen aansluiting bij de Dutch Reformed Church bepleitte, wees Scholte dat af. Hij wenste op zichzelf te blijven staan. Alleen zijn gemeente was de christelijke kerk. Die hield zich aan de Bijbel. Merkwaardigerwijs voelde hij er niet voor om zich ook te binden aan de belijdenis, terwijl juist de binding aan de confessie in Nederland een belangrijke reden was geweest voor de Afscheiding. Dat bracht sommige immigranten ertoe in hun brieven naar het oude vaderland te schrijven: „We gingen met Scholte naar Amerika omdat hem en ons de oude gereformeerde belijdenis lief is. Hier in het land van de vrijheid heeft onze dominee de band met de belijdenis ruw doorgesneden. We zijn verder van huis dan toen we nog thuis in Holland waren.”

Na zeven jaar kwam er een breuk in de gemeente van ds. Scholte. Deels kwam dit door zijn vaak autoritair optreden; een andere factor was zijn baptistische sympathieën. De predikant werd uit zijn eigen kerk gezet en moest in een schuur diensten beleggen. Het was het begin van een repeterende breuk, die ertoe heeft geleid dat Pella –met goed tienduizend inwoners– inmiddels ruim dertig verschillende protestantse kerken telt.

Burgeroorlog

De ambities van ds. Scholte reikten overigens verder dan het dienen van de kerk. In de aanloop naar de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) koos hij vanwege zijn afkeer van de slavernij de kant van Abraham Lincoln. Hij stelde zich bij Congresverkiezingen voor de staat Iowa kandidaat en wilde graag Amerikaans gezant in Nederland worden. Zover is het niet gekomen.

Zijn politieke activiteiten werden overigens niet gedragen door de meeste gereformeerden in Pella, al is wel opvallend dat er betrekkelijk veel Hollanders uit het dorp tijdens de burgeroorlog dienst namen in het regeringsleger dat de Zuidelijke staten bestreed omdat die de slavernij verdedigden.

Voor Pella was Scholte van grote betekenis. Toch blijft het de vraag of hij zich daar echt thuis heeft gevoeld. In november 1859 schrijft hij aan een vriend: „Ik heb sterk verlangen om mijn oude vaderland nog eens te bezoeken terwijl vroegere vrienden en broeders nog leven. In ’56 was ik voorbereiding makende om in het volgende jaar een uitje naar Nederland te maken met mijn gezin, en daar kwam de winter van ’57 welke in het Westen van Amerika alles in de war bragt. Nu is weer vooruitzigt dat ik welligt in ’61 mijn voornemen ten uitvoer kan brengen, en in dat geval zult gij mij spoedig aan uw huis zien.” Het is er nooit meer van gekomen.

Dit is het tweede deel van een tweeluik over ds. H. P. Scholte. Het eerste verscheen op 12 juni.