De centrale vraag in ”Het uitschot en de geest” van Gert-Jan van der Heiden is wat zij daar hopen te vinden. Bij Paulus draait alles om Jezus Christus en Die gekruisigd. Voor hem zijn kruisdood en opstanding de ultieme gebeurtenissen; zij markeren het failliet van elke wet en wereldorde, zowel Romeins als Joods, en tonen dat geen enkel denken, ook het Griekse niet, het totaal nieuwe kan verklaren dat door genade uit deze gebeurtenissen ontstaat.

Bij alle denkers in dit boek staat die breuk tussen oud en nieuw, die mogelijkheid van een nieuwe en geheel andere wereld, die toch trouw blijft aan wat er van oudsher was, centraal.

Van der Heiden (1976) is hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij selecteert ‘zijn’ denkers op grond van twee criteria. Het moeten toonaangevende, recente, continentale filosofen zijn en ze moeten minimaal een heel werk aan Paulus hebben gewijd en kernaspecten van hun hele denken op zijn brieven baseren.

Tegendraads

Martin Heidegger is de oudste van de vijf geselecteerde denkers, Slavoj Zizek misschien de opvallendste. Deze tegendraadse cultuurcriticus ziet in Paulus een medestrijder tegen het kapitalisme, waar Heidegger Paulus’ verzet tegen de wet eruit licht en focust op vrij zijn.

De Joodse politiek theoloog Jakob Taubes thematiseert Paulus’ eindtijdgedachten en de noodzaak een mens van de geest te worden. Alain Badiou vindt in Paulus een tegenkracht tegen hokjes- en groepsdenken en zoekt naar het universele mens-zijn. De filosoof en linguïst Giorgio Agamben, ten slotte, zoekt naar wat zou kunnen zijn, naar de ”potentialiteit” van het zijn, met als kernaspect het ”onvoorziene”, de genade die van buitenaf ingrijpt en „niet van deze wereld” is.

Hier doorheen schemeren voortdurend andere denkers. Hegel en zijn dialectiek, Benjamin en het messiaanse denken, Kierkegaard en zijn strijd tegen Hegels dialectiek, ze kleuren het denken van deze hedendaagse filosofen. Daarnaast verzetten de meesten zich tegen Nietzsches aanval op Paulus: hij beweert dat de apostel nihilistisch zou zijn, dat wil zeggen dat hij door zijn focus op het transcendente (een andere, volgens Nietzsche verzonnen, geestelijke werkelijkheid, die deze wereld te boven gaat) de huidige wereld verwerpt en de gelovigen verhindert te strijden voor een betere wereld hier en nu.

Van al deze internationale filosofische aandacht voor Paulus is nog weinig in het Nederlands beschikbaar. Daar wil Van der Heiden verandering in brengen en het is te hopen dat dat lukt. Deze seculiere denkers leggen namelijk motieven in de Bijbeltekst bloot die iedere serieuze lezer dwingen na te denken over de vraag wat nu eigenlijk de kern van Paulus’ denken is.

Nieuw begin

Twee andere leidmotieven bij deze filosofen zijn de ”transformatie” en ”het beginsel van de Geest”. Het eerste betekent dat Paulus in hun ogen staat voor een nieuw, zuiver begin. Het oude gaat voorbij, hoewel het onwankelbaar lijkt (bijvoorbeeld het Romeinse Rijk, het kapitalisme). Grote kerkhervormingen (Luther!) beginnen daarom bij het radicale lezen en toepassen van Paulus.

Het tweede is een filosofische kwestie. Paulus werd vaak gediskwalificeerd als denker omdat hij dualistisch zou zijn. Dat wil zeggen dat hij zou geloven in een kwade, materiële wereld en een goede wereld van de geest, en daarmee in een kwade (schepper) en een goede (verlosser) god. Anderen wijzen juist op zijn sterk stoïsche en dus monistische terminologie, waarbij wordt uitgegaan van een eindeloos zichzelf herhalende kosmos, waarin nooit iets nieuws kan ontstaan.

Volgens Van der Heiden gebruikt Paulus wel stoïsch jargon, maar doet hij dat juist om dat wereldbeeld te problematiseren; de vijf filosofen hebben vooral aandacht voor die stoïsche context, juist waar Paulus ervan afwijkt of ermee breekt.

Paulus maakt onderscheid tussen de ”geest van de wereld” en de ”Geest van God”, Die ”het wonder” mogelijk maakt. Waar God ingrijpt, vindt een ”Gebeurtenis” plaats die alles anders maakt. Er kan iets tot stand komen, een nieuw leven, dat vooraf niet te voorzien was, dat niet immanent, maar transcendent is.

Spannend

”Het uitschot en de geest” is een spannend boek, dat de kerndenkbeelden van het christendom onder de loep neemt vanuit een totaal andere invalshoek. Helemaal los van hun antwoorden zijn de vragen van de geanalyseerde denkers zeer de moeite waard.

Het belangrijkste inzicht van dit boek ligt echter in Van der Heidens boeiende inleiding over wat het betekent om te lezen, te interpreteren en te filosoferen. Hij laat zien dat de manier waarop de lezer een tekst benadert veel zegt over de inzichten die hij erin zal ontdekken. Is er bereidheid de tekst serieus te nemen en te lezen met een hermeneutiek van vertrouwen? Laat men zich corrigeren door de tekst? Of zoeken we alleen dat wat vertrouwd klinkt en past bij ons eigen denken? Mag de tekst ons bijsturen, of laten we, handig citerend en selecterend, de tekst buikspreken en zeggen wat we altijd al vonden?

In dat licht is het voor iedere lezer die de Bijbel serieus wil nemen goed nieuws dat deze internationale filosofische Paulusdiscussie in het Nederlands toegankelijk is. Dat brengt nieuwe leeswijzen onder de aandacht, die misschien tegendraads zijn, maar ook dwingen Paulus’ brieven nog beter te lezen in het verlangen recht te doen aan de tekst, zoekend naar wat het Woord echt te zeggen heeft.

Van der Heiden schrijft omzichtig, herhalend, secuur. Dat maakt traag lezen noodzakelijk en herlezen bijna onvermijdelijk. Ja, dat kost moeite, maar het is ook gedegen en leerzaam. Filosofie is geen spelletje of simpel willen weten hoe het zit. In de oudheid, betoogt Van der Heiden, draait de filosofie nooit alleen om de juiste denkwijze, maar moet het ware denken leiden tot de juiste zijnswijze en levenswijze: hoe moet een mens leven om tot het ware zijn, tot een echt leven van de geest (een filosofisch verantwoord leven) te komen? Die vraag is nog altijd actueel.

”Het uitschot en de geest” is een serieus te nemen bijdrage aan het filosofisch en theologisch debat, ook al is lang niet alles wat deze filosofen aandragen nieuw. Sterker nog, dat zij schrijven over aloude en veel bediscussieerde kerninzichten uit de (kerk)geschiedenis geeft vertrouwen; bij alle verschil in benadering komen zij toch uit bij de kern van het Evangelie.

Boekgegevens

”Het uitschot en de geest. Paulus onder filosofen”, Gert-Jan van der Heiden; uitg. Vantilt, Nijmegen, 2018; ISBN 978 94 600 4367 3; 235 blz.; € 19,95.