De vriendelijke medewerker van restaurant Grill House in de Malawiaanse hoofdstad Lilongwe knikt enthousiast. Zeker heeft hij traditioneel Malawiaans eten. En of het gezond is! Minuten later staat er een bord nsima met kip op tafel. Nsima is een geconcentreerde maispap die in grote halve bollen op tafel komt.

Of het gerecht echt gezond is? Groenten zitten er niet bij en de gegrilde kip is tamelijk fors uitgevallen. Maar het is voedzaam en zeker gezonder dan het voedsel dat de meeste eetgelegenheden in het grote winkelcentrum van Lilongwe serveren. De kaarten van ketens zoals Supreme Fast Foods, Megabite en Pizza Inn zijn vrijwel inwisselbaar: pizza’s, patat en burgers. Op de tafeltjes staan flessen ketchup.

Hoewel Grill House nsima op de kaart heeft, is het ook hier vooral fastfood dat de keuken verlaat. Een bezoeker van het restaurant schudt zijn hoofd. „Gezond eten is in dit land totaal geen thema”, zegt de man van Indische komaf. „Weet je hoe ze langs de kant van de weg patat bakken? In dierlijke vetten.” Hij kijkt er vies bij.

In andere grote steden in Malawi, zoals Blantyre en Zomba, is het beeld niet veel anders dan in Lilongwe. In de grote winkelcentra domineren de fastfoodketens. Ze zijn sinds de eeuwwisseling als paddenstoelen uit de grond geschoten.

Het gros van de Malawianen ziet de gelegenheden overigens zelden tot nooit vanbinnen. De restaurants zijn het domein van de middenklasse, weet internist Saulos Nyirenda uit Zomba. „Die toont haar rijkdom door in dit soort restaurants te eten.”

In Zomba Central Hospital ondervinden Nyirenda en zijn collega’s de gevolgen ervan: steeds vaker stellen ze de diagnose diabetes of hoge bloeddruk. „Het zijn ziektes die hier vanouds niet voorkomen”, zegt de arts. „Op het platteland vind je ze nog steeds niet. Daar bestaat het menu nog gewoon uit nsima, wat groente en soms wat vis.”

Elke dag nsima

Buiten de grote steden is het inderdaad snel gedaan met de fastfoodketens. Er valt daar simpelweg niets voor ze te halen: het overgrote deel van de bevolking leeft van de opbrengst van eigen land. Malawi behoort tot de armste landen van de wereld en het is voor velen dus allang mooi als er eten op tafel staat.

Danny Balalika woont op het platteland rond Blantyre en moet lachen op de vraag wat er deze week voor hem zoal op het menu staat. „Nsima natuurlijk”, zegt hij. „’s Middags nsima en ’s avonds nsima. Als iemand vraagt of ik geluncht heb en ik heb iets anders dan nsima op, dan is het antwoord nee.”

Balalika zit met enkele collega’s te schaften op het terrein van zendingsorganisatie Stéphanos. Ze hebben allemaal hetzelfde eetpatroon: tweemaal daags nsima, de rest is bijzaak. Ontbijten doen ze sowieso nooit. „Dat is voor de rijke mensen in de steden”, zegt een man in het gezelschap.

Bij de nsima eten de heren in het oogstseizoen groenten van eigen land: vooral bonen, tomaten en uien. Af en toe komen er andere groenten, zoals wortels, op tafel. „Een paar soorten groenten zijn voor ons genoeg”, zegt John Kenefis. Daarnaast plukken ze fruit, zoals mango’s en bananen.

Andere gerechten dan nsima, zoals rijst met kip, zijn volgens Kenefis voorbehouden aan „bijzondere dagen, zoals Kerst.” Vlees is sowieso iets voor speciale gelegenheden. Af en toe een „klein stukje vis” is wel „betaalbaar”, net als een ei.

Variatie blijkt echter geen belangrijk thema. „De hoeveelheid eten is voor ons belangrijker dan de kwaliteit”, zegt Balalika. „Van nsima krijg je een volle maag.”

Of ze wel eens een pizza hebben gegeten? De meesten schudden lachend hun hoofd. Balalika: „Heel soms. Dat is voor heel speciale gelegenheden, zoals een bruiloft. Zoiets eet je enkel in een modern restaurant.”

Voorlichting

Internist Nyirenda heeft voor zichzelf sinas en chips gehaald. „Het is vandaag erg druk”, zegt hij. „Even een pauze is welkom.” Hij noemt de eenzijdigheid van het eetpatroon op het platteland een probleem. Zijn ervaring is echter dat voedselpatronen er bepaald hardnekkig zijn. „De mensen houden niet van verandering.”

In het algemeen komt er in Malawi volgens hem langzaam meer aandacht voor een gezond eetpatroon. Het zijn vooral de media die het onderwerp oppakken, op aangeven van specialisten of het ministerie van Gezondheid. „Het is echter lang niet zo’n thema als in het Westen.” Nyirenda kan de vergelijking met enig gezag maken: zijn vriendin blijkt uit Nederland te komen. Hij doet lachend een verwoede poging de regio van herkomst goed uit te spreken: „Achterhoek”

De arts stelt dat een gevarieerd en gezond eetpatroon in Malawi feitelijk is voorbehouden aan de elite. Dat is de groep die het geld én de tijd om zich in zijn eetgewoonten te verdiepen en te zorgen dat er geregeld iets anders op tafel staat. De middenklasse kan zich wel iets veroorloven, maar heeft niet de middelen en de tijd om allerlei verschillende, vaak dure, supermarkten langs te lopen.

Hoe het met sport en beweging zit? Ook daar scoort juist de middenklasse volgens Nyirenda niet bepaald het best. „Op het platteland lopen de mensen veel: berg op, berg af. Zij hebben geen sport nodig. In het hele land is voetbal populair. Maar ik denk dat vooral de middenklasse te weinig beweegt. Er valt ook op dat gebied hier nog veel te winnen.”

Fruit is kinderachtig

Afrika wordt zwaarder. Obesitas geldt nog altijd als een kwaal van de westerse wereld, maar dat is allang het geval niet meer. Op het Afrikaanse continent komen ziektes zoals obesitas en suikerziekte steeds vaker voor, naast tyfus en kindersterfte.

Van de ruim 40 miljoen jonge kinderen (0-4 jaar) wereldwijd, woont een kwart in Afrika onder de Sahara. Het aantal kinderen met ernstig overgewicht steeg in de regio van 4 miljoen in 1990 tot 10 miljoen in 2012.

Voor de Afrikaanse middenklasse en elite geldt zwaarlijvigheid soms als statussymbool. De gedachte is: wie dik is, heeft kennelijk genoeg te eten en moet wel rijk zijn.

Voor obesitas is echter geen rijkdom of bezoek aan fastfoodketens nodig. Zelfs heel arme mensen kunnen veel te dik zijn. De Nederlandse arts-onderzoeker Steven van de Vijver deed recent onderzoek naar hart- en vaatziektes onder 5000 inwoners van een sloppenwijk in de Keniaanse hoofdstad Nairobi. Zijn conclusie was dat een kwart van de sloppenwijkbewoners een te hoge bloeddruk had. „Armoede is de grootste risicofactor voor hart- en vaatziekten”, stelde hij vorig jaar tegenover de NOS. „Geen toegang tot zorg, slecht voedsel en veel stress.”

Mensen in sloppenwijken eten wat ze eten kunnen: vaak restanten die ze op straat vinden. Gezond eten is in Kenia niet populair, merkte Van de Vijver. „Fruit is voor kinderen en groente voor konijnen, is hier de mening van de volwassenen.” Mensen maken zich ook verder niet druk over gezond eten: het enige criterium is dat het vult.