Zo wordt onder redactie van Peter Zimmerling, hoogleraar praktische theologie in Leipzig, gewerkt aan een meerdelig handboek voor spiritualiteit. Onlangs verscheen daarvan het tweede deel en daarin gaat het vooral over de theologie van de spiritualiteit. Aan de hand van de thema’s schepping, verlossing en heiliging wordt in 24 bijdragen van verschillende deskundigen beschreven hoe breed en veelzijdig spiritualiteit is.

Daarbij gaat het bijvoorbeeld over het verschil in spiritualiteit tussen mannen en vrouwen, maar ook over de spiritualiteit van het diaconaat. En dat zijn slechts twee voorbeelden van de vele aspecten aan het werk van de Heilige Geest. Bij de gereformeerde lezer kan wel de vraag opkomen of er voldoende onderscheid wordt gemaakt tussen menselijke ervaring en wat de Heilige Geest in een mens doet.

Ook een handboek –maar dan van andere aard– is het ”Geestelijk ABC”, dat de Spaanse franciscaan Franciscus van Osuna (1492-1541) publiceerde. Het boek was in zijn tijd een religieuze bestseller en had een enorme invloed. De Duitse priester en psycholoog Peter Dyckhoff publiceerde een nieuwe Duitse vertaling van dit boek. Hij is van mening dat dit boek ons ook vandaag nog kan helpen om ons in het gebed helemaal op God te richten.

Van Osuna beschrijft inderdaad hoe een mens dat kan doen; hoe hij zijn hart behoedt voor de boze en voor verleiding en afleiding, en met welke ootmoed hij tot God moet, maar ook mag naderen. Het is de Geest Die ons tot die houding brengt en het is de Geest Die ons in de weg van contemplatief gebed tot de ware omgang met God brengt. Een handboek met mooie gedachten en nuttige tips.

Mystiek

Het woord ”mystiek” kan de indruk wekken dat het gaat om een vaag gebeuren waarbij het meer over gevoel dan over geloof, meer over de menselijke geest dan over de Geest van God gaat. Dat die indruk niet terecht is, bewijzen de boeken van Wolf-Friedrich Schäufele, hoogleraar in Marburg, en van Bernard McGinn, emeritus hoogleraar van de universiteit van Chicago.

Schäufele publiceerde een mooi overzicht van de geschiedenis van de mystiek vanaf wat de apostel Paulus over de inwinning van de Geest zegt tot en met de geschriften hierover uit het Duitse piëtisme. Hij laat zien dat het hier gaat over de geschiedenis van de vroomheid: hoe hebben mensen in de loop van de tijd geschreven over de ervaring van het geloof, over de persoonlijke omgang met God en over de vraag hoe de Heilige Geest in de gemeenschap met Christus brengt.

Nadrukkelijk spreekt Schäufele over christelijke mystiek, omdat er volgens hem ook duidelijk niet-christelijke mystiek is. McGinnis is bezig aan een indrukwekkende reeks boeken over de geschiedenis van de westerse mystiek. Het onlangs verschenen zesde deel sluit goed aan bij het boek van Schäufele omdat het uitvoerig de periode van de Reformatie tot en met het puritanisme omvat.

Het is indrukwekkend hoeveel oude en nieuwe boeken McGinnis heeft doorgenomen en hoe hij van al die informatie een lopend verhaal heeft weten te maken. Duidelijk wordt wel hoe mystiek steeds weer het gevaar loopt zó op de ervaring gericht te zijn dat de afstand tussen God en mens niet altijd in acht wordt genomen. De zielservaring leidt soms zelfs tot vergoddelijking van de ziel, waardoor niet God maar de mens in het midden komt te staan.

Ziel

Johann Rist (1607-1677) was Luthers predikant en na Paul Gerhardt (1607-1676) wellicht de belangrijkste producent van geestelijke liederen uit zijn tijd. Een van zijn bundels heet ”Sabbahtische Seelenruhe”, en daarvan verscheen een nieuwe, van veel extra informatie voorziene uitgave. In de inleiding schrijft Rist dat de mens de opdracht heeft één dag van alle werk te rusten. Terwijl zes dagen zijn bedoeld om het lichaam in stand te houden met de verdiensten van het dagelijks werk, is de zondag nodig als rustdag om de ziel in stand te houden met de verdienste van het werk van Christus.

Centraal in de liederen van Rist staat het verzoenend werk van Christus, waarbij bekering van het hart en een leven naar Gods wil noodzakelijk zijn. Het is de Geest Die de ziel deel laat hebben aan de verzoening en dit wordt in de ziel ervaren. Het zijn prachtige liederen met een diepe inhoud, maar Rist was bescheiden genoeg om in de diensten waar hij voorging nooit een gezang van hemzelf op te geven.

”De sabbatsrust van de ziel” is een mooie uitdrukking, maar wat is eigenlijk de ziel? Die vraag is de eeuwen door nogal verschillend beantwoord. De Noorse hoogleraar cultuurwetenschappen Ole Martin Hoystad schreef een overzicht hoe in de verschillende godsdiensten over de ziel gesproken is; de christelijke traditie krijgt daarbij de meeste aandacht. Het is een boeiend boek waarin ook veel psychologische informatie is opgenomen.

Interessant is dat Hoystad in het hoofdstuk over kerkvader Augustinus een citaat van Spurgeon weergeeft: „De vrije wil heeft al veel mensen naar de hel gebracht, maar nog niemand naar de hemel.” Dat Spurgeon in een hoofdstuk over Augustinus terechtkomt, is omdat de kerkvader voluit de verlorenheid en de zondigheid van de ziel belijdt. De ziel heeft niet de macht noch de wil hier uit te komen. Het is alleen de Heilige Geest Die de ziel kan bevrijden. Dat Hij dat ook wil en doet, vieren we zondag.

”Handbuch Evangelische Spiritualität”, Peter Zimmerling (red.); uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 56720 3; 730 blz.; € 45,-; ”Das geistliche ABC nach Franziskus von Osuna”, Peter Dyckhoff (red.); uitg. Herder, Freiburg; ISBN 978 3 451 38051 8; 576 blz.; € 42,-; ”Christliche Mystik”, Wolf- Friedrich Schäufele; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 7887 3163 2; 256 blz.; € 25,-; ”Die Mystik im Abendland”, Band 6/1, Bernard McGinn; uitg. Herder, Freiburg; ISBN 978 3 451 37852 2; 368 blz.; € 65,-; ”Sabbahtische Seelenlust” (1661), Johann Rist/Thomas Selle; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 056977 3; 642 blz.; € 199,-; ”Die Seele. Eine Kulturgeschichte”, Ole Martin Hoystad, Böhlau, Keulen; ISBN 978 3 412 50897 5; 440 blz.; € 29,99.