In de meer dan dertig jaar dat ik college geef over het Oude Testament is steeds de vraag aan de orde gekomen wat we als christenen met het Oude Testament aan moeten. Staat de Bijbel, en met name het Oude Testament, niet vol geweld? Is de God van het Oude Testament niet een God van oordeel en wraak tegenover de God van het Nieuwe Testament, Die liefde is?

De tegenstelling die Luther zag tussen wet (Oude Testament) en genade (Nieuwe Testament) wordt, zonder dat ze het zo benoemen, door veel christenen aanvaard. Het zijn niet alleen atheïsten zoals Richard Dawkins die de God van het Oude Testament wreed vinden. Christenen zullen dat woord niet gebruiken, maar vinden Gods handelen in het Oude Testament toch vaak onbegrijpelijk.

Cultuurverschillen

De context van de Bijbeltekst die je leest, moet je steeds goed in acht nemen. Dat vraagt graafwerk, zeker bij het Oude Testament, dat een enorme tijdspanne bestrijkt. Koning David leefde in totaal andere tijden dan Abraham; er zit zo’n 1000 jaar tussen. Wij op onze beurt leven weer 3000 jaar later dan David. We spreken dus echt vanuit totaal verschillende culturen. Hoewel… wie durft te zeggen dat wij niet in een tijd vol oorlog en geweld leven?

Nog een groot verschil zit in het feit dat wij na Christus’ komst leven. Het oordeel over de zonde heeft door de kruisdood van Jezus plaatsgevonden. Dat kruis laat zien hoe ernstig en vernietigend de zonde is en hoe hij ons verwijdert van God. Het laat echter ook zien dat de zonde niet door geweld is overwonnen, maar door liefde.

Jezus heeft Zich niet met geweld verdedigd en Zijn rijk is niet van deze aarde. De gemeente van Christus is geen volk in één bepaald land dat zich met een leger moet verdedigen.

Dat wil niet zeggen dat er in het Nieuwe Testament geen sprake is van oordeel en geweld. Met name het boek Openbaring laat zien dat er strijd te voeren is tussen het Lam en Gods tegenstanders. Daarbij wordt er gesproken over oorlogen, maar die worden niet gevoerd door de gemeente.

Antioorlogsheld

In het Oude Testament heeft God Abraham en zijn nakomelingen uitgekozen als een ”model” voor de wereld. Een model van hoe het is om in een verbond met God te leven en Zijn regels vol rechtvaardigheid en eerlijkheid te volgen.

Israël was gedurende een deel van de tijd die het Oude Testament beschrijft (niet eens zo’n groot deel) een volk in een concreet land. Ze werden aangevallen door andere volken, zoals de Assyriërs en de Babyloniërs. In die landen hoorde oorlog bij de taken van de koning. In oude oosterse geschriften kom je regelmatig tegen dat koningen zichzelf verheerlijkten omdat ze zo veel mensen hadden gedood en zo veel landen hadden veroverd. Een koning trok ten strijde!

Deuteronomium 17 noemt de taak van de koning een ‘antioorlogstaak’. Hij mag geen grote aantallen paarden (oorlogsdieren) verzamelen. Wat hij wél moet doen, is Gods wet elke dag lezen. De ideale koning is geen veroveraar, maar een rechtvaardig mens, die zich niet verheft boven zijn medevolksgenoten.

Kanaänieten

Maar hoe zit het dan met de Kanaänieten? Die moesten toch verdreven worden en zelfs gedood worden toen Israël Kanaän veroverde (Deut. 7)?

In het Oude Testament worden daarvoor twee redenen gegeven: het is een oordeel vanwege hun zonden, dat God voltrekt door de hand van de Israëlieten (Gen. 15:16), én zij vormden een gevaar voor Israëls loyaliteit aan God. Het gevaar was groot dat Gods volk zou meegaan in het dienen van andere goden. Daarmee zouden ze het verbond met God verbreken. De Kanaänieten zijn niet uitgeroeid en inderdaad is Israël al te vaak meegegaan in het dienen van de Kanaänitische god Baäl en andere goden.

Toch lag het in de praktijk niet zo zwart-wit als het lijkt, wanneer we lezen over het ”in de ban doen” van de Kanaänieten. Als Rachab de God van Israël erkent, wordt zij met haar hele familie gespaard (Joz. 2 en 6:22-25). Als de Gibeonieten via een list een verbond weten te sluiten met de Israëlieten worden zij gespaard, want een verbond verbreek je niet (Joz. 9). Fijntjes wordt in dat gedeelte opgemerkt dat de Israëlieten (Gods volk) God niet raadpleegden, maar dat de Gibeonieten spreken van „de Heere, uw God” (vers 9). Zo wordt Israël op de vingers getikt…

Deze Bijbelgedeelten laten zien dat het bij de verovering van Kanaän niet ging om genocide. Israël was er niet opuit iedereen te doden die van een ander ras was.

Hetzelfde lot (verdreven worden uit je land, dood en verderf) zou Israël treffen als ze net zo zouden leven als de Kanaänieten (Deut. 8:19-20). Toen Manasse precies zo handelde als de Kanaänieten (2 Kon. 21), liep dat uit op de ballingschap in Babel.

Ook geldt het gebod om de Kanaänieten uit te roeien alleen voor die bepaalde periode in de geschiedenis. Israël heeft nooit ‘de hele wereld’ willen veroveren. Koning David mocht zelfs geen tempel bouwen omdat hij veel oorlogen had gevoerd. In de Assyrische geschiedschrijving zou hij op grond van die vele oorlogen juist als een geweldige koning zijn beschouwd!

Vrede als ideaal

Zijn er dan geen moeilijke teksten in het Oude Testament? Is alles te verklaren?

Er blijven teksten die we niet begrijpen. Prof. dr. H. G. L. Peels, die over dit onderwerp veel heeft geschreven, spreekt over ”liever langer luisteren”. Dat levert soms verrassende inzichten op.

Atheïsten zoals Dawkins hebben geen gelijk. God is geen wrede God die ‘graag’ volkeren uitmoordt. Zijn relatie met Zijn volk is gebouwd op liefde (Hos. 11) en Zijn ideaal voor de wereld is vrede. Gods profeten schilderen een wereld zonder strijd en oorlog waarin zwaarden worden omgesmeed tot ploegscharen (Jes. 2:4).

De auteur is oudtestamentica en schreef onder meer ”Is dit onze Vader? Waarom ik van de God van het Oude Testament houd” en ”Dicht bij ons: overdenkingen bij de Psalmen”. Ook redigeerde zij ”Ongemakkelijke teksten van het Oude Testament”, waaraan bekende oudtestamentici meewerkten. Dit artikel is gebaseerd op de lezing die zij vrijdag hield tijdens het tweedaagse Logoscongres in Hardinxveld-Giessendam.