Pas de laatste jaren herstelt de economie zich sterk. Hebben we er iets van geleerd? Ex-bankier dr. Kilian Wawoe noemt hebzucht het onderliggende probleem. „Er is veel veranderd, maar het kan zo weer misgaan.”

Het is een dag na de verschijning van zijn nieuwste boek. De organisatiepsycholoog Wawoe schrijft daarin over wat hij noemt het nieuwe belonen. Tijd voor een nieuwe wind in de bankenwereld, tijd voor het nieuwe belonen. Belonen op basis van resultaten, en niet op basis van grotendeels door toeval bepaalde individuele prestaties, zo is zijn boodschap.

Eerder schreef hij een boek over bonussen. Dat hield verband met zijn promotieonderzoek. Toen de crisis om zich heen greep, promoveerde dr. Wawoe op de onderwerpen belonen en prestatie. Hij was toen senior personeelsmanager bij ABN AMRO en in de periode voorafgaand aan de wereldwijde crisis medeverantwoordelijk voor het uitdelen van de bonussen en de bonuscultuur. Wawoe, die zich in de top van het bedrijf bewoog en de leden van de raad van bestuur persoonlijk kende, vielen in die tijd de schellen van de ogen. „Dat kwam niet alleen door de crisis, maar vooral ook door mijn onderzoek. Het systeem van hoe meer hoe beter is heel gevaarlijk. Dat is ook gebleken. Daarom heb ik toen voorgesteld de bonussen volledig af te schaffen.”

Verwoestend

Het leidde tot zijn vertrek bij de bank. Hij werd toch al scheef aangekeken, geeft hij aan. In een interview had Wawoe zijn mening gegeven over de verwoestende effecten van de bonuscultuur. „Toen restte er voor mij weinig anders dan om te zien naar wat anders. Je kunt het systeem niet afkeuren en er tegelijkertijd deel van blijven uitmaken. Dat valt niet te rijmen.”

Voor de bank die werd gered door ingrijpen van de Nederlandse regering, werkte hij onder meer in Monaco en India. „Toen ik aangaf dat alle bonussen moesten worden afgeschaft, werd er naar me gekeken alsof ik een communist was. Dat is nu wat weggeëbd, maar als je binnen eigen kring de anderen afvalt, word je als een soort verrader beschouwd.”

Wawoe is nu in deeltijd verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam als docent humanresourcesmanagement. Daarnaast heeft hij een bedrijfje op het gebied van organisatieontwikkeling. Bijna een decennium verder blikt hij terug op die roerige periode. Hij is gematigd positief over de maatregelen die er in de bancaire sector zijn genomen om een herhaling van de crisis te voorkomen. „Uiteindelijk zijn de bonussen bij de Nederlandse banken afgeschaft. ABN AMRO was de laatste. Vorig najaar zijn ze er echt mee gestopt. Er is jarenlang enorm veel geschreven over de bonussen, maar toen het echt ophield, was het maar een heel kleine krantenberichtje.”

Het gaat hem niet om zijn eigen gelijk, maar stilletjes doet het hem natuurlijk wel plezier dat het zo is gelopen. „Ik werd echt voor gek versleten toen ik aangaf dat het afgelopen moest zijn met het verstrekken van bonussen.” De veranderingen verliepen echter veel trager dan hij had gehoopt. „Ik dacht dat men zo tot het inzicht zou zijn gekomen dat het anders moest, maar het heeft negen jaar geduurd.”

Nutsbedrijven

En het is ook nog niet genoeg. „Het beloningsbeleid is wel aardig op orde, maar of we er zijn is echt de vraag. De bonussen zijn in de salarissen versleuteld. Dan ontstaat de vraag hoeveel een bankier mag verdienen in een sector waarvoor de maatschappij garant staat. Het was een pijnlijke les, maar tegelijkertijd is duidelijk geworden dat bankieren alleen maar makkelijker is geworden. Je zult niet omvallen, dat weet je.”

Bij de banken zou er nog wel meer kunnen gebeuren. „De Rabobank is de enige die een coöperatieve structuur kent, de andere grote banken zijn beursgenoteerd. Ik heb me daar altijd over verbaasd, want in nood werden ze als nutsbedrijven beschouwd en gered met geld van de belastingbetaler. Het is ook een vreemde structuur, want aandeelhouders hebben belang bij het genereren van veel geld. Terwijl de functie van de banken erop gericht zou moeten zijn de samenleving te dienen. Het is een vreemde constructie, want heel veel burgers hebben –meestal indirect via bijvoorbeeld hun pensioenfonds– zelf belang in die banken. Maar als het op betalen aankomt staan zij via de belastingen garant voor de schulden. Heel anders dan een ondernemer die zelf aansprakelijk is voor de schulden die hij maakt. Dat debat is helaas te weinig gevoerd.”

Amoreel

In de afspraken op Europees niveau dat een volgende keer de aandeelhouders zullen worden aangesproken, heeft Wawoe niet zo veel vertrouwen. „We hebben dat onlangs gezien in Italië, toen een van de oudste banken daar in de problemen kwam. De regering heeft ondanks alle beloftes toch weer bijgesprongen. Argument was dat anders de pensioentjes van vele mensen met een kleine beurs in gevaar konden komen. Er is wel het nodige gebeurd, maar het fundamentele debat is op een aantal punten omzeild. In de Verenigde Staten gelden strenge regels, maar ook daar zie je de laatste tijd dat de afspraken worden versoepeld.”

In de nasleep van de crisis zette Wawoe zijn bevindingen bij de bank, zijn mening over de bonussen en zijn belevenissen bij ABN AMRO op papier in zijn boek ”Bonus”. Aan het voorwoord is de tekst ”Gij zult de meerderheid in het kwade niet volgen” (naar Exodus 23:2) toegevoegd. De in rooms-katholieke kring opgegroeide Wawoe vertelt dat zijn copromotor hem deze woorden voorhield. Ze spraken hem aan. „Als je blindelings anderen navolgt, ben je gestopt met nadenken. En dat kan de verkeerde kant opgaan.”

Hij citeert met instemming Joris Luyendijk, een journalist die een boek schreef over de achterkant van de financiële wereld in Londen en met wie hij soms samen lezingen verzorgt. „Hij noemt bankiers niet immoreel, maar wel amoreel.”

Met de tekst uit Exodus is Wawoe het hartgrondig eens, net als met de vele teksten in de Bijbel waarin geldgierigheid als de wortel van alle kwaad wordt aangewezen. „Calvijn was een van de eersten die nadachten over de zeggenschap van de Bijbel over de economie. Hij gaf aan dat rente niet te hoog mag zijn en was voorstander van parttimebankiers. Het is duidelijk dat de hebzucht de mens gemakkelijk tot een willig slachtoffer maakt. Daarom is het ook de taak van overheden om burgers tegen zichzelf in bescherming te nemen.”

Zwakkeren

Als het over politiek gaat, verbaast hij zich. „Het neoliberalisme zou eigenlijk dood moeten zijn, maar tegelijkertijd hebben we sinds 2010 de liberaalste kabinetten ooit. We hebben ondertussen gezien dat het egoïsme ons niet naar een hoger niveau tilt. Zwakkeren vallen uit de boot en we moeten ingrijpen als het misgaat bij een bank.”

Aan toekomstvoorspellingen waagt de wetenschapper zich niet. Dan treed ik een beetje buiten mijn vakgebied, maar als ik die lage rentes zie, houd ik mijn hart vast. In de economie kun je de toekomst niet voorspellen. Iedereen die het tegendeel beweert, spreekt niet de waarheid.”

Kilian Wawoe

Kilian W. Wawoe (1972) was tot zijn vertrek bij de ABN AMRO Bank in 2010 werkzaam in verschillende humanresourcesfuncties in onder andere Nederland, België, Monaco en India. Nu is hij parttimedocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam en daarnaast consultant en public speaker.