De auteur, afkomstig uit een traditioneel Joodse familie in Amsterdam, was na de oorlog de enige overlevende van zijn gezin. Hij studeerde Semitische talen en judaïca aan de Universiteit Leiden en werd docent aan het Joods Studiecentrum in Leiden. Daar gaf hij jarenlang cursussen over de Joodse geschiedenis, die hebben geresulteerd in de uitgave van dit boek.

Overleven

Voortbestaan en overleven zijn twee sprekende trefwoorden. Na de bijna vijf eeuwen durende Tweede Tempelperiode heeft het Joodse volk bijna 2000 jaar te midden van andere volkeren in ballingschap, in de verstrooiing geleefd. Toch bleef het voortbestaan. In vier delen wordt er een chronologisch overzicht gegeven van dit voortbestaan, ondanks de vele vervolgingen.

Deel I (538 v.Chr.-70 n.Chr.) behandelt de Tweede Tempelperiode. Het eerste hoofdstuk begint bij de herbouw van de verwoeste tempel van Salomo, na de terugkeer van het volk uit de Babylonische ballingschap, en eindigt bij de verwoesting van deze tempel in 70 n.Chr. Een periode vol onlusten, wisselende buitenlandse machthebbers en opkomende sekten. De auteur laat deze periode voorafgaan door een korte beschrijving van wat er aan deze periode voorafging, namelijk de Tenach ofwel de Joodse Bijbel.

Verstrooiing

Deel II behandelt de periode van het genoemde jaar 70 n.Chr., toen ook de Joden uit hun eigen land verdreven werden, tot het begin van de middeleeuwen. In deze tijd kwam het rabbijnse Jodendom op, met de ”Mondelinge leer van Misjna en Talmoed”. In dit deel wordt ook de geschiedenis van de Babylonische en de Spaanse (Sefardische) Joden belicht.

Deel III behandelt de geschiedenis van de middeleeuwen tot ”de Joodse verlichting” in de 18e eeuw, een periode met de mystieke leer van de kabbala, de kruistochten en de verdrijving van de Joden uit veel gebieden in (christelijk) Europa.

Deel IV, dat loopt van die verlichting tot circa 1900, behandelt de ontwikkeling van het chassidisme, het reform-Jodendom, het zionisme, de Russische pogroms, de eerste nederzettingen in Palestina en de massa-emigratie van Russische Joden naar Amerika. De 20e eeuw blijft in dit boek buiten beschouwing.

Christendom

Geen aspect van het Jodendom blijft onbenoemd. Daarom is dit boek een rijke bron om kennis op te doen, niet alleen van de geschiedenis van het Jodendom maar ook van het Joodse zelfverstaan.

Dat zelfverstaan toont de schrijver ook duidelijk met betrekking tot het christendom. ”Van Joodse sekte tot christelijke godsdienst” kopt een hoofdstuk daarover. De sekte bestond uit aanhangers van het geloof dat Jezus, „die zoals zoveel andere Joden in die tijd de kruisdood was gestorven, de lang verwachte Messias is geweest.”

Bos plaatst het christendom onder de groepen ”Zeloten en ook andere Messiaanse bevlogenen”. „Mogelijk voelde Jezus zich wel als de Messias, maar geheel duidelijk was dit blijkbaar voor hem ook niet.” De dood en „de vermeende hemelvaart” van Jezus werd door zijn „diep overtuigde volgelingen” niet opgevat als het einde of een mislukking van zijn zending, maar als de beginfase van de uiteindelijke verlossing, waartoe hij ook spoedig zou terugkeren op aarde.

De terugkeer bleef uit, maar de volgelingen bleven geloven in zijn Messiaanse missie. Zo ontstond ”de apostolische moederkerk” en daarmee ook een tweedeling binnen het Jodendom. Een echt geloofsschisma zou pas later optreden. Dat schisma, het uiteengaan van kerk en synagoge, werkt de auteur hier niet verder uit.

Voortgezet verbond

Het zal duidelijk zijn dat in deze beschrijving de kloof aan het licht treedt die Joden en christenen gescheiden houdt. „Wie zegt gij dat Ik ben”, vroeg Jezus aan Zijn discispelen. „Gij zijt de Christus, de Zoon van de levende God”, antwoordde Petrus.

Paulus werd, zegt de schrijver terecht, de grote verbreider van de nieuwe leer dat Jezus de Messias was en dat Zijn kruisoffer een verzoening voor de zonden betekende. Wel, zo bekent hij, betekende bij Paulus het „nieuwe geloof”, zijnde de „voortzetting of vervanging van het oude Joodse verbond met God”, niet dat God daarmee Zijn verbond met de Joden had verbroken.

De auteur sluit zijn beschouwing over het christendom af met een paragraaf onder de titel ”Jezus als Jood”. „De historische Joodse Jezus verdween meer en meer uit de christelijke godsdienst”, schrijft hij. En: „Beter was het de Joden de schuld voor de dood van Jezus in de schoenen te schuiven.” Dit laatste is niet geheel van waarheid ontbloot.

Na het hoofdstuk over het christendom volgt een hoofdstuk over „het nieuwe christelijk Jeruzalem” onder „het voor de Joden zozeer vernederende Byzantijnse bewind”, met daarin enige (kritische) aandacht voor „de kerkvaders en de Joden.” Onder islamitisch bestuur was er, zegt de auteur, nooit sprake van Jodenhaat, vervolging of antisemitisme.

Joodse orthodoxie

De verschillende stromingen in het Jodendom, zoals Sefardisch, Asjkenazisch en reform, passeren de revue, inclusief hun onderscheiden ontwikkeling in de verschillende continenten. Aan het eind van het boek komt nog een keer het orthodoxe Jodendom aan de orde. „De oude Joodse orthodoxie, zoals die vooral in Polen en Rusland hoogtij vierde, deed in Amerika haar intrede met de komst van grote aantallen vluchtelingen uit die landen na de pogroms van 1881.”

Dat verklaart veel voor de situering van het orthodoxe Jodendom vandaag. Binnen die orthodoxie houdt men „onverkort” vast aan Thora „en traditie volgens de gezaghebbende interpretaties van de vroegere wijzen en rabbijnen, zoals deze zijn vastgelegd in de Talmoed en in de Joodse wetsvoorschriften.”

Hiermee wordt duidelijk waarom we, bij alle verwantschap, niet zo gemakkelijk kunnen zeggen dat Joden en christenen het Oude Testament, ofwel de Tenach, gemeenschappelijk hebben. Christenen lezen het (mede) door de bril van het Nieuwe Testament, Joden door de bril van de Talmoed.

Boekgegevens

Van Ezra tot Herzl. 2400 jaar na-Bijbelse geschiedenis van het Joodse volk, Samuel Elias Bos; uitg. Aspekt, Soesterberg, 2017; ISBN 978 94 6338 153 6; 344 blz.; € 26,95.