NEE

Allereerst lijkt het me nuttig niet over te gaan op een apologetiek van de schaamte, omdat er voor de apologetiek van de schuld geen plaats meer zou zijn. In onze context zou, beweren sommige theologen, het woord schuld niet meer kunnen landen.

Het is fijn dat de culturele antropologie bepaalde onderscheidingen maakt, maar laten we die niet verabsoluteren. Het lijkt me meer een zaak van accenten dan dat er sprake is van een omslag van een schuldcultuur (westers) naar een schaamtecultuur (oosters). Zo heel veel schaamte kent onze samenleving niet, zo signaleert De Groene Amsterdammer mijns inziens terecht. Anderen beschamen, dáár hebben we wel een handje van gekregen. Aan de schuldvraag komen we vaak niet eens meer toe, maar niet omdat we vol onuitgesproken schaamte zitten. Bovendien is er blijkens allerlei literaire romans veel behoefte om wel met schuld in het reine te komen. Dus geen schaamte in plaats van schuld.

We moeten ook maar geen grote woorden over schaamte in de mond nemen als we als christenen ook de schaamte voorbij blijken te zijn. Dan doel ik niet alleen op persoonlijke schaamte tegenover God en onze naaste, maar ook op de gezamenlijke schaamte als kerken van de Reformatie. Moeten wij roepen dat we in Nederland weer gedeelde normen en waarden nodig hebben? Zeker, alleen zo krijgen we weer een beschaafde samenleving waarin mensen zich weer op een gezonde manier leren schamen.

Dat zal waar zijn, maar als we het niet meer warm krijgen, met het schaamrood op onze kaken, omdat we als reformatorische christenen wel veel waarden delen, maar er niet uit leven? Waar is de schaamte, omdat we de mensen om ons heen niet werkelijk op ons hart dragen? Met terneergeslagen ogen de kerk uit, omdat we in ons ongeloof het spreken van de Heere zo onbeschaamd beantwoord hebben met ons ongeloof.

Een derde reden om niet te beginnen aan een pleidooi voor schaamte is dat schaamte opsluit, terwijl de christelijke boodschap bevrijdt. Schaamte mag geen eindpunt zijn, anders is het een doodlopende weg. Als de schaamte haar intrede doet, kruipen Adam en Eva weg voor elkaar en voor God. Schaamte op zich verbreekt het contact en maakt diep eenzaam en ongelukkig (denk ook aan de vele slachtoffers van het gefacebookte schoonheidsideaal). Maar zolang er geen erkenning komt van de schuld, zien we wat er gebeurt: Adam schuift de schuld van zich af op de ander en beschaamt Eva, en Eva op haar beurt de slang. Echte bevrijding is er pas als we schuld erkennen en onze verantwoordelijkheid tegenover God en mens aanvaarden en dragen.

JA

Toch een goed woord over schaamte spreken vanuit een christelijke overtuiging? Dat lijkt me zeker mogelijk. In de eerste plaats zouden we kunnen aansluiten bij wat ook in de seculiere pers woorden krijgt in relatie tot een herwaardering van de schaamte. Bijvoorbeeld: „De kern van beschaving is voor mij het vermogen je te kunnen verplaatsen in de positie en gevoeligheden van anderen.” Dit zegt Christien Brinkgreve, hoogleraar sociale wetenschappen, in het themanummer van de Groene. Dat is vanuit christelijk oogpunt meer dan „wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”, maar niet minder. Maar Brinkgreves woorden zijn veelzeggend: je in de positie van anderen inleven. Dat leert ons een gezonde schaamte. Wie zich schaamt denkt aan de ander (Norbert Elias).

Zeker, vanuit christelijke overtuiging vullen we dat zo in, dat ál onze relaties tot hun recht komen, ook de relatie tot God. „Wij liggen in onze schaamte en onze schande overdekt ons, want wij hebben tegen de Heere, onze God, gezondigd (…) en wij zijn de stem van de Heere, onze God, niet gehoorzaam geweest” (Jer. 3:25). Zo komt de verloren zoon weer thuis. We worden overtuigd van „de positie en gevoeligheden” van de Ander: „Vader, ik heb gezondigd.”

Een aanbeveling voor een apologetiek van de schaamte? Ja, maar dan bevrijdende schaamte en niet de schaamte als een vermomming van het schuldgevoel. Bevrijdend is de schaamte die gewekt wordt door liefde. Een schaamte die immers gewekt wordt door goede waarden en normen, gegeven in de goede wet van God en in het Evangelie. Dat wil tot bevrijding, bekering, leiden.

DUS

Laat de kerk een plek zijn waar mensen met schaamte opgevangen worden, met woorden die leiden naar erkenning van verantwoordelijkheid en schuld. De aanklacht van het Woord is immers de weg tot vrijspraak. Aangeprate schaamte leidt tot vernieling van het innerlijk. De aanspraak door God leidt tot vernieuwing van het innerlijk. Daar mag een apologetiek van de schaamte woorden aan geven die vergezeld gaan van ogen die niet afkeuren, maar opbeuren.