Wie zich snel wil oriënteren op de bonte wereld van de theologie kan uitstekend in het standaardwerk ”25 eeuwen theologie” terecht. Het boek begint in de periode die aangeduid wordt als de geboorte van de theologie, de periode van ongeveer 1400 voor Christus tot 100 na Christus, met daarin de personen van Mozes, Amos, Plato, Paulus en Johannes.

Theologie bestaat ver vóór het christendom en tevens erbuiten, zo stellen de redacteuren Laurens ten Kate en Marcel Poorthuis. Zij baseren zich op de visie van de Duitse filosoof Karl Jaspers op de zogeheten astijd, of axiale tijd, van 800 tot 200 voor Christus. De geschiedenis kantelde fundamenteel, als om een axis, een as. De mens emancipeerde zich voorgoed uit een mythische wereld die werd beheerst door traditionele goden. In deze astijd ontstonden de verschillende levensbeschouwelijke tradities en ook de drie monotheïstische godsdiensten jodendom, islam en christendom.

Als de goden zich terugtrekken wordt de mens zelf verantwoordelijk voor de wereld, en zo konden wetenschap en techniek geboren worden, stellen de auteurs. En ook ontstond de theologie als zelfstandige reflectie op religie. Theologie is dan ruim genomen, in de zin van reflectie op God en op hetgeen de mens overstijgt.

Sowieso is de strikte boedelscheiding tussen filosofie en theologie problematisch. Het zijn immers de filosofen die een krachtige invloed hebben gehad op de theologie.

Zeer oude tak

Theologie is een zeer oude tak van wetenschap, en daarom is het volgens de inleiders verwonderlijk dat er betrekkelijk weinig goede, substantiële inleidende en chronologische inleidingen zijn in de theologie. Maar liefst honderd theologen –ondergebracht in negen tijdvakken– passeren de revue, van Mozes tot Moltmann. Ook tal van islamitische en joodse denkers vallen eronder.

Pas vanaf 1800 wordt theologie een aparte discipline, algauw vergezeld van de algemene godsdienstwetenschappen. In 1800 komt ook de moderne theologie op, waarbij Gunning en Nietzsche elkaar flankeren. Theologie en religiewetensschappen onderhouden tot op de dag van vandaag een complexe relatie met elkaar. Het lijkt er volgens de inleiders op dat de religiestudies de toekomst hebben ten koste van de klassieke theologie. Maar theologie behoudt haar eigen waarde, zo beklemtonen zij, in de zin dat theologie in gesprek gaat met mens én God en een reflectie is op dit dubbele gesprek. Verder houdt de theologie zich bezig met het gesprek tussen godsdienst(en) en cultuur.

Het boek leest gemakkelijk en is geschreven door deskundigen op hun eigen terrein. De Nederlandse theologie is vertegenwoordigd in bijdragen over Arminius, Gomarus, Descartes en Voetius, van de hand van dr. W. J. van Asselt. Het laatste deel is de twintigste eeuw tot ongeveer 2000, maar de theologie ontwikkelde zich daarna natuurlijk even hard verder. Religiewetenschappers vallen er buiten. Het boek heeft een uitvoerig register van namen en zaken en biedt inleidende teksten bij de besproken theologen. Een waardevol naslagwerk.

Boekgegevens

25 eeuwen theologie. Teksten/toelichtingen, Laurens ten Kate en Marcel Poorthuis; uitg. Boom, Amsterdam, 2017; ISBN 978 94 6105 930 7; 739 blz.; € 39,90.