Het idee en zelfs de financiering van de Complutensische Polyglot kwam van aartsbisschop Cisneros, die dit jaar vijf eeuwen geleden stierf.

De Spaanse vorsten Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië (het katholieke koningspaar) willen in hun zojuist verenigde koninkrijk Spanje met alle geweld de eenheid bewaren en mede daarom slechts één religie, de pauselijke, toestaan.

Hun opvolgers Karel V en Filips II gaan in dat spoor verder. Drie groepen onderdanen staan dit streven in de weg: joden, moren (= moslims) en lutheranen (= protestanten). Joden en moren krijgen, na eerdere repressie, de mogelijkheid om zich tot het christendom te bekeren en zich te laten dopen. Zo niet, dan moeten zij het land te verlaten. Hun vaak aanzienlijke kapitaal vervalt daarbij aan de staat.

Voor de moslims komt er nog bij dat ze hun kinderen moeten achterlaten. De protestanten krijgen zelfs die keus niet: als ze niet clandestien het land weten te verlaten, lopen ze elk uur het risico door de inquisitie opgepakt en gevonnist te worden.

Boekverbranding

Cisneros (in Nederlandse bronnen doorgaans aangeduid als kardinaal Ximenez) heeft die eenheidspolitiek altijd van harte gesteund. Voor ingrijpende woordbreuk, omkoping en gedwongen doop deinst hij daarbij niet terug. Onder zijn bewind als grootinquisiteur worden zeker 50.000 mensen veroordeeld tot de dood, gevangenisstraf of marteling.

In Granada organiseert hij, nadat in 1492 dit laatste morenbolwerk zich heeft overgegeven, met veel fanatisme de publieke verbranding van wetenschappelijke manuscripten van de moren en doopt hij duizenden moren die niet durven of kunnen vluchten. Dit alles ondanks de waarschuwing van koningin Isabella om voorzichtig en tactvol op te treden.

Wonderlijk dat zo iemand anderzijds uit volle overtuiging en met taaie volharding probeert de franciscaner orde en de Kerk intern te hervormen, overigens per se niet volgens de principes van de Reformatie: aan structuur en leer van de Kerk tornt hij niet. Maar hij laat zich door niets of niemand weerhouden. Als hij aan de vorsten rapporteert over de misstanden in kloosters, geeft hij nog gruwelijker details dan anderen. Hoewel hij zich nooit van revolutionaire taal richting Rome bedient, werkt hij zelfs het Vaticaan tegen wanneer hem dat goed dunkt.

Uit het niets

Ook al wonderlijk dat de man die zo veel invloed zal krijgen en zelfs twee keer regent van Spanje wordt, uit het niets tevoorschijn lijkt gekomen. Na studie rechten en theologie bekleedt hij weinig opvallende posten en zit hij zelfs een aantal jaren onterecht in de cel wegens vriendjespolitiek van zijn superieur.

Op 48-jarige leeftijd wordt hij, kennelijk uit gewetensdrang, franciscaner monnik en gaat een ascetisch leven leiden: hij voedt zich met wilde kruiden en water uit een beek. En dan lees je dat deze eenzame monnik, op voorspraak van zijn vroegere biechtvader, opeens benoemd wordt tot biechtvader van de koningin en dus tot invloedrijk adviseur en hoffunctionaris.

Ook dan echter blijft hij zijn overtuiging trouw. Als in een twistgesprek de emoties hoog oplopen en de koningin hem vraagt of hij wel beseft tegen wie hij in durft gaan, zegt Cisneros: „Jawel, tegen de koningin van Castilië, die een handjevol stof is, net als ik.”

Het middelste kruis

Het beroemdst is Cisneros, zelf zeer belezen in de Bijbel, geworden doordat hij persoonlijk de druk van een meertalige studiebijbel bekostigde en begeleidde: de Complutensische Polyglot, een taalkundig en druktechnisch meesterwerk. Het is voor het eerst dat er een meertalige complete Bijbel verschijnt.

Cisneros blijft in zijn voorwoord, gericht aan paus Leo X, eer bewijzen aan de Vulgaat: „We hebben de versie van Hieronymus (= de Vulgaat) tussen de Hebreeuwse tekst en de (Griekse) Septuagint geplaatst, als het ware tussen de synagoge en de kerk van het Oosten. Want die twee versies doen ons denken aan de twee moordenaars, de ene aan de rechterkant en de andere aan de linkerkant; en Jezus in het midden: wij doelen op de Kerk van Rome. Omdat alleen die op een vaste rots is gegrond, blijft ze onveranderlijk in de waarheid, terwijl de beide andere zich verwijderen van de ware zin van de Schrift.”

Insiders zullen geglimlacht hebben bij deze woorden. Zij wisten dat er zelfs in deze wetenschappelijke uitgave de nodige capriolen waren uitgehaald om geen afbreuk te doen aan de Vulgaat.

Dat ”Complutensische” was afgeleid van Complutum, de oude Romeinse naam voor het stadje Alcalá de Henares, iets ten westen van Madrid, waar Cisneros een universiteit had laten stichten, vooral met de bedoeling het theologisch onderwijs in Spanje een nieuwe impuls te geven. Alcalá was later ook de geboorteplaats van Cervantes, de auteur van het fameuze Don Quichot.

Erasmus

Cisneros trekt voor zijn Bijbelproject hooggespecialiseerde geleerden aan, zoals de taalkundige Antonio de Lebrija, auteur van de eerste Spaanse grammatica, christen geworden joodse geleerden en enkele professoren van Griekse afkomst. Als Cisneros’ secretaris Juan de Vergara, die ook deel van het team uitmaakt, op fouten in de Vulgaat wijst, moet hij echter voor de inquisitie verschijnen. „We leven in een gevaarlijke tijd”, schrijft een Spaanse geestverwant aan Erasmus, „ze hebben nu Vergara en zijn broer gearresteerd en nog vele andere prominenten.”

In 1517 is het drukken van de Complutensische Polyglot voltooid en wordt het laatste van de zes foliodelen aan een overdankbare Cisneros aangeboden. Het zal echter nog tot 1522 duren voordat deze gigantische Bijbel mag worden verspreid. Hij bevat namelijk onder meer de eerste gedrukte Griekse versie van het Nieuwe Testament. En Erasmus heeft pauselijk patent gekregen op zijn eigen Latijns-Griekse uitgave van het Nieuwe Testament.

Tot een ontmoeting tussen Erasmus zelf en zijn bewonderaar Cisneros is het nooit gekomen. „Spanje zegt me niets. Maar u mag wel weten dat de kardinaal van Toledo opnieuw gevraagd heeft of ik mij daar wil vestigen”, schrijft Erasmus in 1517 aan Thomas More.

Niet voor leken

De kosten en moeite die werden besteed aan de vervaardiging van deze meertalige Bijbel, en later de Antwerpse Polyglot, vormden een scherp contrast met het verbod om een Bijbel in de eigen taal te lezen. Evenals veel tijdgenoten, maar in tegenstelling tot Erasmus, vindt Cisneros, „dat het Woord van God bedekt moet blijven met een lichte sluier van geheimzinnigheid en ver buiten het bereik van het gewone volk moet blijven. Want dat heeft weinig eerbied voor wat helder en klaar is.”

Voor de leken, en ook voor de moren die hij laat dopen, wil de kardinaal alleen catechismussen en eenvoudige uitleg ter beschikking stellen. „De Schriften moeten uitsluitend gepubliceerd worden in de drie oude talen die het God behaagd heeft boven het hoofd van Zijn gekruisigde Zoon te laten schrijven.”

Als de inquisitie ontdekt dat iemand een Bijbel in de landstaal in huis heeft en die zonder begeleiding van een geestelijke onderzoekt, leidt dat in principe tot een ongenadige dood. De polyglotten waren studiebijbels, uitsluitend bedoeld als naslag- en referentiewerk voor de geestelijkheid.

God beschikt

Omdat de Complutensische Polyglot inmiddels niet meer te krijgen is, laat Filips II na een halve eeuw ook een meertalige Bijbel maken. Die wordt vervaardigd door de beroemde drukker Christoffel Plantijn in Antwerpen en is als de Antwerpse Polyglot (of: Biblia Regia, Koningsbijbel) de geschiedenis ingegaan.

Kardinaal Cisneros, „een man die nooit iets half deed”, sterft in 1517, kort na voltooiing van de Polyglot – en in het kenmerkende jaar van de Reformatie, waartegen hij zich met hand en tand heeft verzet.

Maar… God beschikt. Ook veel prominente protestanten, met name Beza, zullen dankbaar gebruikmaken van de Complutensische Polyglot. En de door Cisneros gestichte universiteit van Alcalá zal later een aantal geleerden afleveren die worden ingewonnen voor de leer van de Reformatie. Bijvoorbeeld Juan de Valdés die, ondanks zwakke punten in zijn theologie, vanuit zijn ballingschap in Napels door woord en geschrift velen tot zegen is geweest.

De zeer bekwame theoloog en staatsman Cisneros had grote liefde en ijver voor zijn Kerk getoond, maar miste het juiste zicht op de God van de Kerk. Want zou Die ook van vele bloedige maatregelen van Cisneros niet gezegd hebben: „hetwelk Ik niet heb geboden, noch in Mijn hart is opgekomen” (Jer. 7:31)?

Polyglot-Bijbels

Samenstelling Complutensische Polyglot (1502-1517):

Hebreeuwse tekst OT.

Griekse tekst NT.

Griekse vertaling OT (Septuagint), met Latijnse vertaling tussen de regels.

Chaldeeuwse tekst OT (alleen bij Pentateuch), met Latijnse vertaling.

Latijnse tekst OT en NT (Vulgaat).

Grammaticaal compendium.

Oplage 600 à 6 foliodelen.

Andere Polyglotten:

Antwerpse Polyglot (voltooid 1572).

Parijse Polyglot (1645).

Londense Polyglot (1669).

Iedere versie was een aanvulling en/of verbetering van de vorige.

Francisco Jiménez de Cisneros (1436-1517)

1436 Geboren in Torrelaguna (dorpje bij Madrid).

1471 Benoeming tot aartspriester, na studies rechten en theologie en na verblijf in Rome.

1480 Hoofdkapelaan van Sigüenza, na langdurige gevangenschap.

1484 Intrede in franciscaner klooster in Toledo.

1492 Biechtvader van koningin Isabella.

1492 Definitieve uitwijzing van de joden (marranen) uit Spanje.

1495 Aartsbisschop van Toledo (= hoogste prelaat van Spanje).

1506-07 Regent tussen dood koningin Isabella en machtsoverdracht aan koning Ferdinand.

1507 Kardinaal en grootinquisiteur.

1508 Stichting universiteit van Alcalá de Henares (Universidad Complutense); wordt in 1836 naar Madrid verplaatst.

1509 Financiert en leidt zee-aanval om Noord-Afrika voor het christendom te herwinnen.

1516-17 Regent tussen dood koning Ferdinand en troonsbestijging Karel V (voor de Spanjaarden koning Karel I).

1517 Voltooiing Complutensische Polyglot.

1517 Overlijdt in Roa (bij Burgos) op 8 november.

1609 Definitieve uitwijzing van de moslims (moriscos) uit Spanje.