Je zou denken dat de meeste mensen nu wel weten wie Maarten Luther is: de Duitse monnik die op 31 oktober 1517 bijna honderd stellingen tegen de aflaathandel in de Katholieke Kerk publiceerde. Maar in de praktijk blijkt dat tegen te vallen, ondanks de honderden miljoenen euro’s die gespendeerd zijn om de Reformatie onder de aandacht te brengen. Alleen al in Duitsland waren meer dan 160 exposities over Luther en de Reformatie te zien. En met 700 nieuwe boeken kun je flink wat kasten vullen.

De Apeldoornse kerkhistoricus prof. dr. H. J. Selderhuis, directeur van het platform Refo500, zat ook bepaald niet stil tijdens het Reformatiejaar. De teller staat inmiddels op 82 lezingen in verschillende kerken en 37 bijdragen aan conferenties in het buitenland. En een Lutherbiografie.

Wat het jubileumjaar precies heeft opgeleverd, is volgens hem moeilijk vast te stellen. „Nieuw was in ieder geval dat protestanten en rooms-katholieken voor het eerst samen de Reformatie hebben herdacht.”

Voor prof. Selderhuis zelf ligt het belang daarvan vooral in de persoonlijke contacten. „De verschillen tussen Rome en Reformatie zijn niet verdwenen, maar mensen ontdekken soms dat de ander anders is dan gedacht.”

Prof. Selderhuis wil niet spreken van een kentering. „Het is niet nieuw dat de Rooms-Katholieke Kerk haar waardering voor Luther uitspreekt. Herwaardering van Luther is bovendien ook voor protestanten heilzaam. Het Reformatiejaar is een les voor ons: weten jullie wel waar je voor staat?”

Is de Reformatie op een goede manier herdacht?

„Goed is volgens mij dat je niet alleen kijkt naar wat er is gebeurd, maar ook naar de betekenis daarvan voor vandaag en morgen. Ik heb de indruk dat daar recht aan is gedaan.

De vraag waar het in de Reformatie om ging, kwam echter lang niet altijd aan de orde. Essentieel is volgens mij het herstel van de relatie tussen God en mens. Dát was het diepste probleem van Luther. Ik hoop dat mensen door het Reformatiejaar gaan nadenken over de wezenlijke vragen van het leven.

Tijdens veel evenementen bleven belangrijke noties als de verlorenheid van de mens, de noodzaak van geloof en bekering en het kruis van Christus achterwege door een krampachtig zoeken naar de actualiteit van Luther. Ik begrijp dat een kerk als de Evangelische Kerk in Duitsland heel de bevolking wil bereiken, en niet alleen wil aankomen met ”simul iustus et peccator”, de mens is gerechtvaardigd én zondaar tegelijk. Maar we moeten wel recht doen aan Luther, en dat blijkt een hele toer.”

Heeft het Reformatiejaar geleid tot meer interesse in het christelijk geloof?

„Dat is moeilijk meetbaar. Maar ik kan me niet voorstellen dat al die mensen die een Luthertentoonstelling hebben gezien of een Lutherreis hebben gemaakt, onberoerd zijn gebleven. Als je het sterfhuis van Luther in Eisleben bezoekt, kan het niet anders of je gaat nadenken over de vraag hoe je zélf tegenover de dood staat. Ik denk dus dat het Reformatiejaar effect heeft gehad.

Dat merkte ik ook tijdens lezingen over Luther. Soms hoorde je een oudere zeggen: „Wat heb ik de Bijbelse boodschap van Luther lang niet meer gehoord.” Dat zet je aan het denken.”

En nu is 31 oktober voorbij. Hoe verder?

„Het Reformatiejaar 2017 zie ik als een begin, het voorprogramma van een concert. De mensen zijn een beetje warm gemaakt voor wat volgt. Daarom gaan we als Refo500 ook door, samen met de meeste van onze 160 partners. Luther heeft ook niet alles in één jaar gedaan.

Er liggen nog genoeg vragen open. Wat is eigenlijk de kerk? Hoe verhouden geloof en politiek zich tot elkaar? Aan de hand van de Reformatie kunnen we nadenken over grote thema’s. Niet dat alle antwoorden in de zestiende eeuw liggen. Maar wat de reformatoren zeiden, kan ons helpen om vanuit de Bijbel antwoorden te vinden op vragen van vandaag.”

„Vooral kerkbetrokken ouderen bereikt”

Nederland zat helemaal niet op een Reformatiejaar te wachten, denkt dr. Margriet Gosker. „Ik vermoed dat 500 jaar Reformatie bij het grote publiek net zo weinig leefde als bij een aanzienlijk deel van het kerkvolk.”

De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) wilde de herdenking van 500 jaar Reformatie aanvankelijk groots aanpakken. „Al jaren geleden werd op 29 oktober 2017 een kerkendag gepland”, zegt dr. Gosker, coördinator van de projecten rond 500 jaar Reformatie. „De Protestantse Kerk reserveerde in een vroeg stadium de Jaarbeurs in Utrecht voor het Reformatiejubileum. Maar de kerkendag ging niet door en de Jaarbeurs is uit realiteitsoverwegingen ook afbesteld. En dat is maar goed ook. Nederland is een van de sterkst geseculariseerde landen van Europa, en bij ons kan de kerk niet zoals in Duitsland en in Hongarije op grote sommen overheidsgeld rekenen. En ze zou dat ook zeker niet willen.”

Volgens dr. Gosker heeft de Protestantse Kerk niet echt vol op het Reformatiejubileum kunnen inzetten vanwege de reorganisatie van het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht en de uitwerking van de plannen voor Kerk 2025. Ook de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en de Nederlands Gereformeerde Kerken kenden weinig landelijke initiatieven, aldus de predikante.

Toch is er het afgelopen jaar veel gedaan. „Die stoere monnik met zijn 95 stellingen sprak blijkbaar sterk tot de verbeelding. Overal in het land waren Lutherevenementen, Luthertentoonstellingen, Lutherachtige Tischreden en Lutherconcerten. Ook de vijf sola’s van de Reformatie, die vijf krachtige klaroenstoten, hebben vaak geklonken.”

Het Reformatiejaar heeft echter maar een beperkt bereik gehad, denkt dr. Gosker. „Vooral kerkbetrokken mensen van een wat oudere generatie wisten zich betrokken. Het grote publiek is niet echt bereikt. Ondanks allerlei activiteiten op scholen en een film als ”Storm”, heeft Luther de jongere generaties nauwelijks weten te boeien.

Het is opmerkelijk dat de ontkerstening en kerkverlating het grootst zijn in de landen waar de Reformatie haar wortels heeft. Het Reformatiejaar heeft nog niet het begin van een oplossing daarvoor gegeven.”

Toch is het Reformatiejaar niet mislukt, vindt dr. Gosker. Vooral op oecumenisch vlak is er volgens haar veel bereikt. Zo waren er nauwe contacten met de Rooms-Katholieke Kerk. „Het Reformatiejaar heeft laten zien dat er meer is dat ons bindt dan dat ons scheidt, ook al hebben we nog een lange weg te gaan. Het is Christus Die ons met elkaar verbindt.”

Tijdens de estafette ”Als een lopend vuur” gingen Luthers originele 95 stellingen rond en voegde elke provincie er een eigen actuele stelling aan toe. „Door de estafette zijn tal van activiteiten oecumenisch opgezet en uitgewerkt. In dit opzicht zijn er werkelijk wondertjes gebeurd.”

„Kerk heeft kans gemist”

Een belangrijk resultaat van het Reformatiejaar is dat de persoon, het werk en de boodschap van Maarten Luther weer voor het voetlicht zijn gehaald. En dat is winst, zegt dr. M. Klaassen, hervormd predikant in Arnemuiden en voorzitter van stichting In de Rechte Straat (IRS).

Het effect van het Reformatiejaar vindt hij lastig te meten. „Je hoopt dat mensen zich echt in de boodschap van Luther gaan verdiepen. Uit onderzoek blijkt echter dat dit maar een klein percentage is. Velen zien Luther vooral als een heroïsche gestalte, of juist als een curiositeit. Of de boodschap dan overkomt? Dat is maar de vraag.”

Met de gezamenlijke herdenking van de Reformatie zijn protestanten en rooms-katholieken op bepaalde punten wat dichter bij elkaar gekomen, aldus dr. Klaassen. „Dat het Vaticaan een postzegel uitgeeft met Luther en Melanchthon erop, was honderd jaar geleden ondenkbaar.”

Toch moeten protestanten niet te hard juichen, vindt hij. „Bisschop De Korte slaat een irenische toon aan; daar is hij een meester in. Maar de dialoog leidt niet tot werkelijke toenadering. Ik ben ervan overtuigd dat er nog een aantal hobbels genomen moet worden, bijvoorbeeld wat betreft de rechtvaardigingsleer. In veel gesprekken tussen protestanten en rooms-katholieken blijft de waarheidsvraag onder tafel. Wezenlijke punten van verschil, zoals de ambtsleer en de visie op kerk en verlossing, zullen tot aan de wederkomst van Christus niet worden opgelost.”

Volgens dr. Klaassen hebben de Nederlandse kerken dit jaar kansen laten liggen om duidelijk te maken wat de kern van de Reformatie is. „Je kunt kritiek hebben op de sola’s van de Reformatie, maar ze vormen wel een goede samenvatting van waar het destijds om ging. Dat mensen alleen zalig kunnen worden door het geloof in Christus, kwam in de officiële stukken van de Protestantse Kerk in Nederland maar heel weinig naar voren. Er werd vooral gekozen voor een historische insteek, en niet voor een theologische.

Ik vind het pijnlijk dat het ons als kerken niet is gelukt om deze boodschap voldoende over te brengen. Dan blijft er een heel vaag Lutherbeeld over. Een Luther gemaakt naar ons beeld en onze gelijkenis.

Tegelijkertijd gebeurden er op het grondvlak heel mooie dingen. In de Maria Magdalenakerk in Goes werd vorige week een prachtige avond gehouden, waarop jongeren in een voorstelling als het ware in de huid van Luther kropen. Er waren 600 bezoekers. En in Arnemuiden hielden de hervormde gemeente, de hersteld hervormde gemeente, de gereformeerde gemeente en de gereformeerde gemeente in Nederland voor het eerst samen een Reformatiedienst. Dat raakt mensen. Heel bijzonder.”

Duitsland zet Luther op de kaart

Duitsland heeft bepaald niet op een euro gekeken bij de herdenking van de Reformatie. Het jubileum was voor de Duitse deelstaten en Luthersteden een uitgelezen kans om aandacht te vragen voor hun religieus en cultuurhistorisch erfgoed. Voor de herdenking van de Reformatie is in totaal zo’n 300 miljoen euro uitgegeven, waarvan 70 miljoen door de Evangelische Kerk in Duitsland (EKD).

De Duitse overheid spendeerde 50 miljoen euro aan culturele projecten rond de Reformatie, zo maakte minister van Cultuur Monika Grütters (CDU) deze week bekend. Ook de Duitse deelstaten investeerden aanzienlijk in de herdenking van de Reformatie. Zo gaf Saksen-Anhalt 111 miljoen euro uit (waarvan 11 miljoen euro subsidie van de Europese Unie). Thüringen investeerde 60 à 65 miljoen euro. Een belangrijk deel van dat geld is gestoken in de restauratie van gebouwen in Luthersteden zoals Wittenberg.

Of alle investeringen worden terugverdiend, valt te bezien. In ieder geval trokken de plaatsen die aan Luther herinneren fors meer bezoekers dan in voorgaande jaren. Zo brachten tussen januari en oktober ruim 70.000 mensen een bezoek aan het geboortehuis van Luther in Eisleben. Vorig jaar waren dat er nog geen 30.000.

Ook het aantal Nederlanders dat de deelstaten Saksen-Anhalt, Saksen en Thüringen bezocht, nam toe. Volgens het Duits Verkeersbureau steeg in de eerst helft van dit jaar het aantal overnachtingen tot ruim 175.000, ruim 2300 meer dan in dezelfde periode in het jaar daarvoor. Een plus van 1,36 procent. Eisleben, Mansfeld en Wittenberg waren in die periode goed voor een groei van 12,1 procent. Naar verwachting laat de tweede helft van dit jaar nog een sterkere groei zien, maar daar zijn nog geen cijfers over bekend.

Het aantal bezoekers aan de grote Luthertentoonstellingen in Duitsland viel wat tegen. De miljoenen euro’s kostende tentoonstelling ”Luther! 95 Schätze – 95 Menschen” in Wittenberg trok zo’n 300.000 mensen, hoewel de organisatoren nog hadden gerekend op een half miljoen. Volgens waarnemers komt dat mede doordat veel mensen betrokken waren bij de Reformatieherdenking in hun eigen stad of dorp en dat ze het niet nodig vonden om naar Wittenberg af te reizen. Ook de afsluitende dienst van de Kerkendag, in mei in Berlijn, trok veel minder mensen dan de verwachte 120.000.

De leiding van de Evangelische Kerk in Duitsland kijkt in ieder geval positief terug op het voorbije jaar. „Misschien moeten we geen grote tentoonstellingen meer organiseren”, zei raadsvoorzitter Heinrich Bedford-Strohm onlangs. „Toch heeft het Reformatiejaar miljoenen mensen in beweging gebracht. De kerk kreeg een stevige wind in de rug. Waar we voor staan, hebben we in de openbaarheid kunnen brengen. Meer dan ik had kunnen dromen.”

Een hoogtepunt voor Bedford-Strohm was de gezamenlijke verklaring van protestanten en rooms-katholieken over de Reformatie. Ze beloofden te gaan werken aan meer eenheid. „De herdenking van de Reformatie was nu eens niet antikatholiek van toon. Ze zal herinnerd blijven als de eerste oecumenische en internationale Reformatieviering in de geschiedenis.”