Voor de duidelijkheid: dit artikel gaat niet over alle serieuze historische beschouwingen, wetenschappelijke bundels en theologische debatten van het afgelopen jaar. Het gaat ook niet over de stroom toeristen die afgelopen jaar op bedevaart ging naar Wittenberg, Erfurt en Eisleben, of over de grote Reformatieherdenking in Duitsland.

Het gaat hier slechts over de Nederlandse kranten, de opinie- en kerkbladen, de plaatselijke bijeenkomsten, de blogs, de kinderboeken, de tv-programma’s en de films. Welk beeld van Luther en de Reformatie is in de Nederlandse populaire cultuur neergezet?

Sterk merk

De grote thema’s die de Nederlandse media dit jaar naar voren haalden, zijn ”vrijheid”, ”persoonlijke overtuiging”, ”tolerantie”, ”diversiteit” en ”vernieuwing”. Als we de christelijke kranten even buiten beschouwing laten, kunnen we gerust zeggen dat het woord ”waarheid” nauwelijks gevallen is – terwijl dat voor 16e-eeuwers zelf toch een onmisbaar woord was om hun geloofsstrijd te beschrijven.

Dat is veelzeggend. En het past precies bij onze hedendaagse cultuur, die in het algemeen de vrijheid, de tolerantie en de authenticiteit hoog in het vaandel draagt, maar niets heeft met het idee van een absolute waarheid.

Vandaar dat we dit jaar met regelmaat te lezen of te horen hebben gekregen dat Luther een rebel was die in opstand kwam tegen een verstard instituut. Hij zei weliswaar veel foute dingen over Joden (dat moet natuurlijk wel genoemd), maar hij vocht toch voor vrijheid en democratie. En dat deed hij heel slim, met alle propagandamiddelen van zijn tijd, zodat hij uiteindelijk een ”sterk merk” werd.

Bij dat beeld van Luther hoort ook dat de Reformatie wordt neergezet als een ”mediarevolutie” waarmee de weg is vrijgemaakt voor het persoonlijke geweten en de privéovertuiging. Wat overigens onvermijdelijk ook geleid heeft tot een repeterende breuk in de kerk, en wat wellicht zelfs gezien kan worden als de kiem van alle latere secularisatie – in de ogen van veel hedendaagse Nederlanders helemaal niet zo’n slechte zaak.

Betere wereld

Daarop voortbordurend kunnen hedendaagse „Lutherherdenkers” dan vervolgens pleiten voor nieuwe „reformaties” die betrekking hebben op zo ongeveer alle moeilijke kwesties in onze huidige samenleving: vluchtelingenhulp, vrouwen- en homorechten, oecumene, vrijheid van meningsuiting enzovoort.

Neem de bijeenkomst die debatcentrum De Rode Hoed deze week organiseert: „Negen hedendaagse Luthers presenteren een stelling voor verandering. Vanuit hun geloof willen zij, net als Maarten Luther 500 jaar geleden, de wereld om hen heen veranderen. Onder hen de Theoloog des Vaderlands, een rabbijn, een islamitische prediker, een homoseksuele dominee en een webdominee.”

Lees ook

Media zien Luther vooral als vrijheidsstrijder

Ook christelijke organisaties gaan soms op die toer. Neem de ”Lutherverkiezing” die de EO dit jaar organiseerde: „Wie is de Maarten Luther van onze tijd? Wie is die man of vrouw die niet alleen goede ideeën heeft, maar door roeien en ruiten gaat om ze aan de man te brengen? Hij of zij schopt de gevestigde orde tegen de schenen en wil de wereld eerlijker en mooier maken voor de eenvoudige burger.” Als stemmer mag je vervolgens kiezen uit paus Franciscus, Ayaan Hirsi Ali en Edward Snowden – zelfs geen enkele protestant!

Daar staat tegenover dat Luther óók op de verkiezingsposters stond van de rechts-radicale Nationaldemokratischen Partei Deutschlands. Die partij wilde met de reformator in de hand ertoe oproepen om de „islamisering” van Duitsland tegen te gaan. Kortom, het kenmerkt de herdenkingen van 2017: ieder zoekt zichzelf en zijn eigen waarden terug in het verleden, niet gehinderd door de behoefte om eerst eens wat grondige historische kennis van de reformatoren en hun tijd te verwerven.

Reformatorisch

Dat geldt trouwens evengoed voor reformatorische bloggers, twitteraars, schrijvers en sprekers. Natuurlijk, in behoudende kerkelijke kringen is gelukkig volop aandacht voor de kernboodschap van de Reformatie: alleen de Schrift, alleen de genade, alleen het geloof. Maar dat wil niet zeggen dat ook wij niet een Luther herdenken die we vaak eerst een beetje naar ons beeld en onze gelijkenis hebben hervormd.

Ook reformatorische kringen zijn immers aangeraakt door de tijdgeest, ook hier lijken mensen soms meer de behoefte te hebben om te ventileren hoe de kerken van vandaag gereformeerd zouden moeten worden dan om te onderzoeken wat Luther en Calvijn en al die andere hervormers in hun tijd dachten en schreven, en wat ze ook ons wellicht te zeggen hebben.

Waarom anders vindt iedereen –ik ook, u ook– in de Reformatie vooral die accenten terug die hij of zij het liefst in de preek zou horen en in de krant zou lezen? De een heeft het over „aandacht voor Gods rechtvaardigheid en heiligheid”, de ander over „Christusprediking”, de derde over „de strijd tegen instituten”, de vierde over „het mijden van wereldgelijkvormigheid” en de vijfde over „opwekking en het werk van de Geest.”

Het zal waar zijn, al die dingen zijn bij de reformatoren aan de orde, al die dingen verdienen de aandacht. Maar het gebeurt toch vaak dat slechts één aspect er uitgelicht wordt, terwijl de andere niet genoemd worden. Al is het natuurlijk ook eigen aan korte artikelen en beschouwingen dat ze nooit alles tegelijk kunnen belichten – laten we dus maar hopen dat de diverse schrijvers elkaar in de loop van het jaar in evenwicht hebben gehouden.

Bronnen

Na de verwerking van al die boeken, kranten, filmpjes en websites ontbreekt ons eigenlijk nog maar één ding. En dat is iets wat we al evenzeer van de reformatoren kunnen leren: terug naar de bronnen. Luther wilde de Schrift niet alleen met zichzelf mee lezen, maar ook tegen zichzelf in – en die gedachte is ook toepasbaar op andere historische teksten.

Dus laten we niet alleen eróver lezen of horen, maar ook de oorspronkelijke geschriften van Luther, Calvijn en al die anderen zélf lezen. Niet om te zoeken naar dat ene citaat dat onze mening bevestigt, maar om onszelf te confronteren met al die andere citaten die dat juist niet doen. Als iets ons verbaast of ergert, kunnen we er immers vaak het meest van leren.

Kerkelijke kringen

Voor het eerst in de geschiedenis, zo signaleerde prof. dr. A. Huijgen vorige week, hebben we een Reformatieherdenking waarin niet de polemiek tussen Rome en Reformatie centraal staat, maar juist de dialoog. Dat werd dit jaar zichtbaar in tal van bijeenkomsten en publicaties – het streven naar eenheid blijkt voor velen een belangrijk thema. Er werden debatavonden georganiseerd, er kwamen glossy’s en specials waarin alle partijen hun zegje mochten doen, en zelfs in reformatorische hoek was er af en toe de behoefte om ook vanuit het andere (rooms-katholieke) perspectief naar de Reformatie te kijken.

Neem, zomaar willekeurig, het „stadsgesprek over Reformatie” in Groningen, waar een hervormd-gereformeerde predikant, een pastoor, een remonstrantse predikant, een agnost en een Russisch-orthodoxe priester stellingen op een deur hebben gespijkerd, waarna ze in gesprek gingen met het publiek.

Zo’n vorm van herdenken zegt veel: ieder mag z’n eigen stellingen formuleren, en iedereen mag meepraten, en uit al die meningen samen komt dan hopelijk iets waardevols. Dat is ook de manier waarop veel christelijke bladen met het onderwerp omgingen.

De 95 stellingen vormden dit jaar sowieso een bij uitstek favoriet sjabloon voor allerlei Reformatieherdenkers – die eigenlijk geen Reformatieherdenkers zijn, maar opinievormers die de kans grijpen om hun (soms best zinnige) meningen en visies over geloof, kerk-zijn en christen-zijn naar voren te brengen.

Televisie en kranten

Misschien komt het nog, de komende week, maar tot nu toe is de oogst aan artikelen over de Reformatie in de grote kranten bedroevend klein – en dat is op zichzelf al veelzeggend.

De Volkskrant beperkt zich tot een (niet foutloos) schema van protestantse kerken én een stuk over Luther onder de kop ”Hartstochtelijk hatende hervormer”. Maar verder is er sprake van een voorzichtig-positief beeld. ”Calvijn was geen massamoordenaar” kopte de NRC boven de recensie van een boek over Calvijns ”Institutie”. Dat mag voor RD-lezers bevreemdend klinken, het betekent voor andere Nederlanders toch eerherstel voor een reformator die lange tijd verguisd is.

Ook mooi: Elsevier wijdde een special aan de Reformatie, waarin alle 95 stellingen van Luther stonden afgedrukt. Niks eigen stellingen verzinnen, maar gewoon de originele stellingen vertalen, en veel historische toelichting geven. Daarmee vergeleken pakte De Groene Amsterdammer het opiniërender aan: naast beschouwingen over Luther als ”merk” en als man van de ”mediarevolutie” van de 16e eeuw ook een artikel van Franca Treur over de vraag: „Ben ik wel uitverkoren?”

Andere kranten beperkten zich tot nieuwsberichten over de diverse Reformatieherdenkingen, recensies van de nieuwe Lutherbiografieën en beschouwingen over de vraag: „Hoe Maarten Luther het best verkochte Playmobil-poppetje ooit werd.” Alleen Trouw bracht een 25-delige serie waarin de sporen van het protestantisme wereldwijd in beeld gebracht werden.

De Nederlandse Publieke Omroep heeft het tot nu toe gehouden bij het programma ”Achter de dijken” – waarin de Reformatie vooral gebruikt wordt om de Nederlandse identiteit (met ‘calvinistische’ eigenschappen zoals soberheid, zuinigheid en de doe-maar-gewoonmentaliteit) te duiden. Maar er staan morgen, 31 oktober, nog een paar dingetjes gepland.

Films en romans

Een Reformatieherdenking leidt onvermijdelijk tot een stapeltje nieuwe films, romans en kinderboeken, uiteraard wisselend van kwaliteit. Ook daarin wordt, net als in tv-series of opinieartikelen, het verhaal van de Reformatie graag aangegrepen om een eigen boodschap te brengen.

Neem de film ”Katharina Luther”, waarin de Reformatie vanuit het perspectief van Luthers vrouw bekeken wordt. Die benadrukt hoe zij een nieuw rolmodel werd voor vrouwen, en hoe zij binnen het huwelijk de gelijke was van haar man – volop vrouwenemancipatie dus.

Of neem de jeugdfilm met het bijbehorende kinderboek ”Storm”, waarin Luther wordt neergezet als voorvechter van godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting. Of het festival Oude Muziek, dat dit jaar in het teken stond van ”reformaties” (meervoud) en van „de zestiende eeuw, die met zijn nieuwe, revolutionaire geest vol vuur de strijd aangaat met kerkelijk machtsmisbruik (…).”

Een groter streven naar historische nauwkeurigheid is te zien bij ”Luther: de graphic novel” (in vertaling uitgebracht door uitgeverij Brevier), en bij de documentaire ”De erfenis van Luther” (die morgen wordt uitgezonden door de NTR).

Voor kinderen is er vooral op de protestantse boekenmarkt het een en ander verschenen, bijvoorbeeld ”De mysterieuze monnik” van Judith Janssen, ”De ontdekking van Maarten Luther” van Willemieke Kloosterman-Coster en ”Onrust in Wittenberg” van Gisette van Dalen. De Reformatie wordt er allereerst beschreven als persoonlijke, theologische ontdekking. Dat geldt ook voor romans als ”Luthers bruid” van Jody Hedlund en ”Katie van Bora” van Charles Ludwig. Zulke boeken bieden overigens volop historische informatie, al lijken de psychologie en de opvattingen over liefde wat hedendaags ingekleurd.