Natuurlijk deden ze aan het begin van de zestiende eeuw nog niet aan man-van-het-jaarverkiezingen. De afbeelding van de kerkhervormer –met hippe zonnebril– op de tentoonstelling ”Luther” in Museum Catharijneconvent is dan ook bedoeld als knipoog. Maar wel eentje met een kern van waarheid, want met het optreden van Luther begon 500 jaar geleden de Reformatie. De wereld veranderde voorgoed.

De expositie in het Utrechtse museum is verder heel serieus. Evenwichtig ook: hier komt de bezoeker geen Luther als grote voorvechter van vrijheid en tolerantie tegen. Maar wel als een man die worstelt met zijn zonden en God mist. En die door het lezen uit de Bijbel ontdekt dat hij alleen door het geloof in Christus wordt gered.

Waarom is Luther man van het jaar 1517?

De tentoonstelling ”Luther” is tot en met 28 januari te zien in Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, in Utrecht. Bij de expositie verscheen het boek ”De kracht van Luther” (uitg. WBooks, Zwolle). Meer informatie: catharijneconvent.nl.

Hij ontdekt wat genade is

Honger, oorlog, ziekte. In de tijd van Luther is de dood nooit ver weg. Veel mensen geloven dat het einde van de tijd nabij is en dat God spoedig zal oordelen. Dan komt het erop aan: ga ik naar de hemel of naar de hel? De Katholieke Kerk speelt handig in op deze angst. Wie een aflaatbrief koopt, kan zijn tijd in het vagevuur wat inkorten. Die plaats tussen hemel en hel is bedoeld om tijdelijk boete te doen.

De eerste zaal van de Luthertentoonstelling brengt dit middeleeuwse levensgevoel dichtbij. Op de muur zijn vlammen geprojecteerd en er hangen schilderijen van het laatste oordeel. Christus is gezeten op de wolken. Terwijl engelen de gelovigen in de hemel brengen, trekken duivels de zondaars mee de afgrond in. Op een andere afbeelding tekent Lucas Cranach in donkere kleuren de verschrikkingen van het eeuwige vuur.

Dan is daar Maarten Luther. Dezelfde Lucas Cranach beeldt hem af als augustijner monnik. Het is het oudste portret van de Duitse hervormer dat bewaard is gebleven. Daarnaast hangt een groot schilderij waarop Luther met een enorme veer zijn 95 stellingen op de deur van de slotkerk in Wittenberg schrijft, geholpen door zijn vriend Melanchthon. Het begin van de Reformatie. De boodschap: weg met de aflaathandel; genade kan niet worden gekocht.

Hij ziet de kracht van het Woord

Luther gebruikt een nieuwe uitvinding om zijn ideeën te verspreiden: de boekdrukkunst. Op 31 oktober 1517 is hij nog een onbekende monnik; vijf jaar later de meest gelezen auteur van Duitsland.

Boeken, bullen, pamfletten en andere documenten zijn te zien in de tweede expositieruimte. In het voorjaar van 1518 verschijnen de eerste gedrukte pamfletten van Luther in de Nederlanden. Twee jaar later veroordeelt de paus de nieuwe leer als ketterij.

In een vitrine ligt de oudste Nederlandse vertaling van de 95 stellingen. Daarnaast een brief van de Zwitserse drukker Johannes Froben, die Luther opgetogen laat weten dat hij nooit eerder zo’n succesvol boek heeft uitgegeven als dat van de reformator. Dan is er nog de pauselijke bul „tegen de dwalingen van Maarten Luther”, waarin alle christenen verboden wordt Luthers boeken te lezen, te bezitten of te verspreiden.

Het belangrijkste boek voor Luther is natuurlijk de Bijbel. Hij vertaalt het Nieuwe Testament vanuit het Grieks in het Duits, zodat iedereen zelf het Woord van God kan lezen. Er verschijnen allerlei vertalingen, soms verluchtigd met antiroomse afbeeldingen. Op een houtsnede van Lucas Cranach staat de hoer van Babylon, met een pauselijke kroon (tiara) op het hoofd. In haar hand houdt ze een kelk vol gruwelen. Die is voor de mensheid, gesymboliseerd door de keizer en een monnik.

In Antwerpen geeft Jacob van Liesvelt in 1526 de eerste complete Bijbel in het Nederlands uit. De drukker belandt in 1545 op de brandstapel.

Hij is invloedrijk

Niemand in de zestiende eeuw is zo vaak afgebeeld als Luther. Als monnik, als reformator, als profeet, als familieman. De derde en vierde zaal van de tentoonstelling vragen aandacht voor het „merk” Luther door de eeuwen heen. Zo is er een kopie van het dodenmasker van Luther te zien. Lukas Furtenagel maakt het in 1546, waarschijnlijk om te bewijzen dat de reformator in vrede is gestorven. Veel mensen zien de kerkhervormer als een ketter – en ketters zijn nu eenmaal voorbestemd om een verschrikkelijke dood te sterven.

Dan zijn er afbeeldingen van Luther op spiegels, koffers, servies, munten, tabaksdozen en zelfs speelkaarten. Af en toe wordt Luther vergezeld door Johannes Calvijn, die uiteindelijk een nog zwaarder stempel op de Nederlandse geschiedenis zou drukken.

In een nis van het voormalige kloostergebouw wordt ook nog even aandacht gevraagd voor de „donkere” kant van Luther. Over Joden zegt hij: „Ten eerste moet men hun synagogen of scholen in brand steken. Ten tweede ook hun huizen afbreken en verwoesten.” Over Turken: „Mijn hart is tegen de Turken en Mohammed ontbrand omdat ik in hen de ondraaglijke woede van satan zie.” Een beeldje van de reformator staat beschaamd met zijn rug naar de bezoekers toe.

Vooral Luthers visie op de genade van God heeft veel invloed. Veel kunstenaars maken in hun schilderijen duidelijk dat de hemel niet met goede werken wordt verdiend, maar dat redding een geschenk is van God. Afbeeldingen van de Tien Geboden, van een vrouw die op overspel is betrapt, van een onschuldig kind, van de brede en smalle weg – het zijn allemaal manieren om aandacht te vragen voor de grote ontdekking van Luther.

Ook doop en heilig avondmaal wijzen op de genade van Christus. De lutherse gemeente in Woerden gebruikt nog steeds een zilveren kelk uit de middeleeuwen. Op de voet is een voorstelling van Christus als de Man van smarten te zien. Een inscriptie uit omstreeks 1600 maakt duidelijk dat de beker uitsluitend voor luthers gebruik is bestemd.

Hij zegt waar het op staat

Luther is er de man niet naar om een blad voor de mond te nemen. Hij stelt in grote woorden misstanden in de kerk van Rome aan de kaak. Een vergelijking van de paus met Christus levert volgens hem overduidelijk het bewijs op dat deze kerkleider de antichrist is. En de geestelijken zijn valse herders, dieven die de schaapskooi in klimmen. Op hun beurt schilderen de rooms-katholieken Luther, maar ook Calvijn en andere reformatoren, als ketters af.

Spot en satire staan centraal in de vijfde tentoonstellingsruimte. De verschillen tussen Christus en de paus worden op schilderijen en prenten breed uitgemeten: de eerste draagt een doornenkroon, de laatste een tiara. Christus wast de voeten van Zijn discipelen, de paus laat zijn voeten door de keizer kussen. Christus draagt Zijn kruis; de paus wordt gedragen. Waar dat allemaal op uitloopt? Christus vaart op naar de hemel, de paus valt in de vlammen van de hel.

Luther start de beeldenoorlog, maar de rooms-katholieken vechten terug. Johannes Cochlaeus beeldt Luther af als een zevenkoppig monster, een verwijzing naar het Bijbelboek Openbaring. Een van de hoofden is die van Barabbas, de crimineel die in plaats van Jezus door stadhouder Pontius Pilatus wordt vrijgelaten.

Een zeventiende-eeuws schilderij in de laatste zaal, roept op tot vrede. Het lijkt een huiselijk tafereeltje: Luther, Calvijn en de paus zitten aan de keukentafel. Luther speelt op de luit (een verwijzing naar de lutheranen in de Nederlanden) en de paus heeft een kat op schoot (de rooms-katholieken). Dan stapt Vrede door de deur naar binnen. De drie mannen moeten in verdraagzaamheid met elkaar leven.

Zie ook:

„Jij kwajongen”, krabbelde Luther in de kantlijn, rd.nl (21-09-2017)