Luther klaagde dat de aflaatpredikers mensen aanmoedigden om door een gift de straf voor hun zonden te ontlopen. „Zonder oprecht berouw is een aflaat echter niets waard. De mens moest volgens Luther op Christus vertrouwen in plaats van op een aflaat. Aflaten waren alleen voor de werkelijk boetvaardigen nuttig, maar die hadden ze niet nodig.”

Luther beoogde de hervorming van de aflaatpraktijk, niet van de kerk, aldus Harline, want dat was een zaak van God en die zou aan het einde der tijden zijn, die Luther ook spoedig verwachtte. Opvallend was verder hoe Luther aanvankelijk werkelijk meende dat de paus de aflaatpraktijken toch onmogelijk kon goedkeuren, betoogt Harline in zijn boek ”Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie” (uitg. Vantilt, Nijmegen, 2017). De hoogleraar aan de Brigham Young University (Provo, Utah, VS) was vorige week in Nederland in verband met de presentatie van de Nederlandse vertaling ervan. Harline is zelf mormoon en geen Lutherkenner, maar verdiepte zich op verzoek van Oxford University Press in het leven en het werk van de Duitse hervormer.

Harline, die verschillende boeken schreef over de Lage Landen in de tijd van de Reformatie, concentreert zich vooral op de begintijd van de Reformatie, waarin Luther door middel van diverse disputen en hoorzittingen in debat ging met de rooms-katholieke autoriteiten. Luther verwachtte elke keer een open gesprek, maar steeds werd hij gesommeerd om alleen zijn dwalingen te herroepen, want dan zou de zaak opgelost zijn en Luther verder ongemoeid worden gelaten.

Luther wilde inderdaad zijn opvattingen terugnemen, aldus de historicus, maar alleen als volgens hem met échte bewijzen werd aangetoond dat hij het mis had. „Luther was niet tegen de kerk of de paus, legde hij uit, maar wel tegen een paus die slecht geïnformeerd was – en dat was iedere paus die meende dat hij de hoogste autoriteit was.”

Toen Luther de leer van Johannes Hus christelijk noemde, trapte hij volgens Harline in de val van zijn opponent Johann Eck en bezegelde hij zijn veroordeling, want daarmee viel hij de stelling aan dat concilies niet konden dwalen. Eck nam het Luther verder kwalijk dat hij zijn stellingen onder gewone mensen had verspreid, ook nog in de volkstaal, want de discussie moest gevoerd worden onder theologen. Luther werd volgens Harline uiteindelijk krachtiger door de aanvallen op hem en raakte steeds meer overtuigd van zijn opvattingen, met name die van de rechtvaardiging door genade, uit geloof. „Niet liefde, maar het geloof was de sleutel tot de verlossing.”

Toen hij door de kerk werd geëxcommuniceerd wist Luther volgens Harline dat dat niet betekende dat God hem ook in de ban had gedaan. De kerk was wel belangrijk, maar had niet het laatste woord over zijn ziel. De bul stelde dat wat Luther leerde, inging „tegen de leer en de traditie van de Katholieke Kerk en tegen de door de Kerk gegeven ware interpretatie van de Heilige Schrift.” Opvallend in de lijst van 41 dwalingen in de bul is volgens Harline dat er met geen woord werd gerept over Luthers stelling van de rechtvaardiging uit geloof, want die werd tot dan toe niet gezien als ketterij.

Luther slaagde er volgens Harline in om controversiële en ingewikkelde theologische onderwerpen in eenvoudige bewoordingen weer te geven, waarbij hij de technische taal van de scholastici en de fraaie versieringen van letterkundigen zo veel mogelijk verwierp. Hij speelde in op emoties, angsten en gevoelens van hoop bij de lezers. „Hij was soms tamelijk scherp, maar hij vond altijd dat je beter een aantal mensen van streek kon maken dan dat je God van streek maakte door niet de waarheid te spreken.”