Dr. J. M. J. Lange van Ravenswaay, directeur van de Johannes a Lasco Bibliotheek in Emden, vertelt met veel verve over de tentoonstelling ”Reformatie en vlucht” in de Grote Kerk. Op de expositie, mede samengesteld door het Ostfriesisches Landesmuseum, komen de religieuze en geestelijke aspecten van vluchtelingen naar Emden aan bod. Nederlandse musea –het Catherijneconvent en het Centraal Museum in Utrecht en het Groninger Museum – leenden voorwerpen uit.

Martelaren

De tentoonstelling opent met een afbeelding van de eerste protestantse martelaren: de twee augustijner monniken Johannes van Essen en Hendrik Voes, die in 1523 op de brandstapel in Brussel om het leven kwamen. Daarnaast hangt een portret van de reformator Maarten Luther, die naar aanleiding van deze gebeurtenis een lied schreef. Lange van Ravenswaay: „Een heel indrukwekkend lied dat de standvastigheid en het geloof van de twee martelaren beschrijft.”

Vanaf dat moment kwamen de vluchtelingenstromen naar Emden op gang. Een grote rol speelde Edzard I, de graaf van Oost-Friesland. „Hij stond voor een open klimaat, er heerste een liberale geest in Oost-Friesland. Friezen zijn vrije mensen, de vrijheid staat bij hen bovenaan.”

Beeldvormend voor Emden was Johannes a Lasco (1499-1560). Een portret van hem ontbreekt dan ook niet op de tentoonstelling. Lange van Ravenswaay: „Gravin Anna vroeg hem superintendent te zijn van de protestanten. In die hoedanigheid gaf hij van 1542 tot 1548 leiding aan zowel lutheranen, zwinglianen als dopersen. Om politieke redenen moest A Lasco Emden verlaten; hij vertrok naar Londen.”

Trots is Lange van Ravenswaay, die dit jaar met pensioen gaat, op het portret van de zestiende-eeuwse theoloog Petrus Martyr Vermigli, dat hij zelf ontdekt heeft. „De Duitse televisie is hier nog geweest voor dat portret.” Hoewel Vermigli nooit in Emden is geweest, heeft A Lasco hem wel ontmoet. Vermigli was hoogleraar klassieke talen in Londen en gespecialiseerd in het Hebreeuws.

Welgesteld

Dat lang niet alle vluchtelingen die naar Emden kwamen arm waren, blijkt wel uit het schilderij van het echtpaar Paul van Wingene en Margarethe Celosse. Lange van Ravenswaay: „Zij waren lakenhandelaren, welgestelde mensen.”

Er liggen een paar originele geweven doeken om een idee te krijgen hoe rijk men in de zestiende eeuw soms was. „Veel vluchtelingen hadden iets te bieden, ze brachten knowhow mee.”

Voor de tentoonstelling is een deel van de Grote Kerk in Emden ingericht zoals ze er aan het begin van de Reformatietijd uitzag. Lange van Ravenswaay: „De kerk werd geleidelijk aan veranderd, er vond geen beeldenstorm plaats. De kerk is teruggeven aan de mensen. De beelden en vele liturgische objecten werden vaak teruggegeven aan de sponsoren of ze werden verkocht.”

Eén kamer in de Johannes a Lasco Bibliotheek is gewijd aan laatmiddeleeuwse vroomheid. De ruimte staat vol met objecten die licht werpen op het toenmalige geloofsleven. Zo is er een huisaltaar waarop de processie, kruisiging en opstanding van Jezus staan afgebeeld. Lange van Ravenswaay: „Dit altaar laat zien hoe men het geloof aanschouwelijk probeerde te maken. De mensen hadden geen Bijbel, de mis was in het Latijn.”

Er staat ook een beeld van Anna, Maria en het kindje Jezus. In het Duits wordt dit ook wel een ”Anna selbdritt” genoemd. Het beeld stamt uit 1520, de periode van de Reformatie. „Het was eeuwenlang verstopt achter een muur in een klooster en is pas in 1963 weer gevonden. De oorspronkelijke kleuren zijn behouden.”

In de middeleeuwen hadden mensen het nodig om hun geloof te „objectiveren”, zichtbaar te maken, aldus Lange van Ravenswaay. „Wij als protestanten geloven in de eenheid van de kerk door de Geest, de middeleeuwers hadden daar echter objecten voor nodig.”

Trots is Lange van Ravenswaay op een vergulde monstrans uit Emden, die in de late middeleeuwen in Oost-Friesland is gebruikt. „In een monstrans wordt de hostie getoond. Om te laten zien dat Christus aanwezig is.”

In de kamer ligt ook een aantal boeken uit de late middeleeuwen. Zoals een gebedenboek, met een prachtig handschrift. Op de bladzijde staat aan de ene kant de tekst, aan de andere kant een miniatuur.

Er zijn ook brieven uit die tijd. Die gaan bijvoorbeeld over schenkingen aan de kerk. „Dat deed men uit angst voor het vagevuur. Als na het overlijden een boerderij of huis overbleef, gaf men dat aan de kerk. De kerk moest dan een mis opdragen voor die persoon, opdat deze niet in de eeuwige verdoemenis zou komen en het verblijf in het vagevuur niet te lang zou zijn.”

Indrukwekkend is de vroegere consistoriekamer van de Grote Kerk. Toen er in 1570 een bibliotheek in de kerk werd gevestigd, kwamen de boeken in deze ruimte te staan. De bibliotheek heeft enkele pronkstukken, zoals een originele brief van keizer Karel V. Die vroeg gravin Anna om orde op zaken te stellen in het graafschap Oost-Friesland. Ook bevindt zich hier de eerste vertaling van de Institutie van Johannes Calvijn in het Nederlands. Deze is in 1560 in Emden gedrukt en uitgegeven.

Herdoop

In een volgende zaal zijn verschillende portretten te zien van bekende vluchtelingen die naar Emden kwamen. Van de doperse schilder David Joris bijvoorbeeld, en van de doperse predikant Melchior Hofmann. „Die heeft wel 300 mensen herdoopt, hier in Emden. Niet voor niets vroeg gravin Anna aan Johannes a Lasco om naar Emden te komen en orde op zaken te stellen.”

Aanvankelijk leefden dopersen en gereformeerden vreedzaam samen, aldus Lange van Ravenswaay. Maar dat werd steeds moeilijker. „De gereformeerde predikant Menso Alting maakte vanaf 1595 van Emden echt een calvinistische stad.”

Van het Emden van vroeger is weinig overgebleven. „De stad is tijdens de Tweede Wereldoorlog voor 95 procent gebombardeerd. Ook de Grote Kerk lag grotendeels in puin. Maar ze is in 1992 herbouwd.”

”Reformatie en vlucht” is tot 5 november te bezoeken in de Johannes a Lasco Bibliotheek in Emden.

>>jalb.de