Een veelkleurige gereformeerde wereld, die niet vrij is van spanningen, grotendeels terug te voeren op een verschillend lezen van de Schrift en een andere positiebepaling ten opzichte van de Rooms-Katholieke Kerk.

Vertegenwoordigers van gereformeerde kerken wereldwijd zetten vorige week in het Duitse Wittenberg met hun rooms-katholieke, lutherse en methodistische partners plechtig hun handtekening onder een verklaring over de rechtvaardiging. Zij sloten zich daarmee aan bij de ”Gemeenschappelijke verklaring over de leer van de rechtvaardiging” uit 1999, een gezamenlijk document van de Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereldfederatie.

De kerken spraken toen uit: „Alleen uit genade door het geloof in de heilsdaad van Christus, niet op grond van enige verdienste van onze kant, worden wij door God aangenomen en ontvangen wij de Heilige Geest, Die onze harten vernieuwt en ons in staat stelt en oproept tot goede werken.”

In zowel protestantse als rooms-katholieke kring groeide in de vorige eeuw steeds meer overeenstemming over de rechtvaardiging door het geloof, voor de zestiende-eeuwse kerkhervormer Maarten Luther de kern van zijn theologie. Rechtvaardiging betekent niet alleen rechtvaardig verkláárd worden (forensisch, van buitenaf), maar ook rechtvaardig gemáákt worden (de mens wordt werkelijk vernieuwd).

Rome was beducht dat de rechtvaardiging door het geloof alléén ten koste zou gaan van een geheiligd leven. Vandaar dat het geloof ‘aangevuld’ moest worden met goede werken. Voor de Reformatie stond hier echter de grondslag van de zaligheid op het spel. Tegelijkertijd hield ze vast aan de diepe eenheid tussen rechtvaardiging en heiliging. Geloof drukt zich onmiskenbaar uit in goede werken.

Sociale gerechtigheid

Veel nieuws leverde de tekst van de WCRC vorige week niet op vergeleken met de conceptversie die de gereformeerde kerkenkoepel vorig jaar al vaststelde. De WCRC stelt in haar verklaring dat de rechtvaardiging door het geloof het hart van het Evangelie is. Expliciet wordt uitgesproken dat de rechtvaardiging het werk van de drie-enige God is en dat deze verlossing alleen uit genade en door het geloof is te ontvangen. Zowel rechtvaardiging als heiliging vloeit voort uit de eenheid met Christus.

Nieuw in de verklaring is vooral de aandacht voor de bredere aspecten van de rechtvaardiging. Deze betreft niet alleen hoe een individuele zondaar rechtvaardig wordt voor God, namelijk door het geloof en enkel uit genade, maar ook dat rechtvaardiging alles te maken heeft met sociale gerechtigheid.

Hier komt de specifieke achtergrond van de WCRC om de hoek kijken. De WCRC is een fusie van twee gereformeerde oecumenische kerkfamilies, de Reformed Ecumenical Council (Gereformeerde Oecumenische Raad, REC/GOR) en de World Alliance of Reformed Churches (Wereldbond van Hervormde en Gereformeerde Kerken, WARC). Deze laatste heeft vanouds de sociale gerechtigheid hoog in het vaandel staan. Veel lidkerken zijn uit de derde wereld afkomstig. Zij benadrukken de strijd tegen armoede, sociale onderdrukking en economische uitbuiting, met name door het als neoliberalistisch geziene Westen.

Variëteit

Zoveel gereformeerden, zoveel zinnen. Naast de WCRC, die 225 lidkerken met in totaal rond de 85 miljoen leden telt, is er de veel kleinere World Reformed Fellowship (WRF), sinds 2000 een fusie van de World Fellowship of Reformed Churches (WFRC) en de International Reformed Fellowship (IRF). Bij de WRF zijn 85 kerken, 122 organisaties en 829 mensen op persoonlijke titel aangesloten.

Deze reformatorische koepel heeft vorige maand kritisch gereageerd op het enthousiasme van de World Evangelical Alliance (WEA) –vooral bij monde van voorzitter dr. Thomas Schirrmacher– in haar toenadering tot Rome, juist op het punt van de rechtvaardiging. De WRF ziet hier nog steeds een wezenlijke kloof tussen Rome en Reformatie. Nederlandse organisaties als Stichting In de Rechte Straat en de vereniging Protestants Nederland hebben zich vorige week in gelijke zin geuit over de verklaring van de WCRC.

De veel kleinere International Conference of Reformed Churches (ICRC) heeft zich tot op heden niet in deze discussie gemengd. De ICRC concentreert zich op thema’s uit de klassieke gereformeerde theologie. Zending is daarbij een belangrijk aandachtspunt, maar niet de wereldwijde oecumene, zoals de relatie met de Rooms-Katholieke Kerk of Orthodoxe Kerken. De ICRC richt zich vooral op onderlinge ontmoeting en versterking van het reformatorisch getuigenis.

Openheid

Dr. Douwe Visser, tot 1 augustus uitvoerend secretaris van de WCRC, was nauw betrokken bij de totstandkoming van de verklaring van de WCRC over de rechtvaardiging. De WCRC is een gemeenschap (”communion”), maar het vergt nog veel stappen voordat er écht een gemeenschap komt, aldus dr. Visser. „We zijn erg divers. Een wereldkerk zijn we nog lang niet.”

Hij signaleert in de gereformeerde oecumene „een enorme openheid en flexibiliteit tegenover andere culturen”, zoals in Azië en Afrika. „Spannende vragen zijn momenteel hoe we omgaan met de pinksterkerken en charismatische geloofsgemeenschappen en dat verbinden met het confessionele spreken over God.

Dat betekent ook een verwerking van allerlei maatschappelijke kwesties die de laatste jaren in de gereformeerde wereld aan de orde zijn gekomen, zoals sociale gerechtigheid, milieu en klimaatverandering.”

Veel kerken in de reformatorische wereld zijn in beweging, aldus dr. Visser. „Lutheranen in Scandinavische landen tonen bijvoorbeeld meer interesse in de anglicanen dan in het gesprek met de gereformeerden. De Leuenberger Concordie (overeenstemming in 1973 tussen gereformeerden en lutheranen, KvdZ) betekent voor hen daarom ook niets. Ik denk soms, zeker in dit Reformatiejaar: hoe komt het dat gereformeerden kerken zich lijken te verontschuldigen dat ze kerken van de Reformatie zijn geworden? Kun je wel een kerk in stand houden als je ergens uit weggelopen bent? Moet je eigenlijk niet zeggen dat de Rooms-Katholieke Kerk na 500 jaar gewoon gelijk heeft gekregen als we zien hoe stabiel deze is gebleven?”

Dr. Visser ziet steeds meer katholiserende tendensen in protestantse kring. „Het aantal predikanten met een wit boordje neemt toe. De grote vraag van de toekomst is die van de erkenning van het Petrusambt. We hebben ons nu wel uitgesproken over de rechtvaardiging, maar de echte onderwerpen, die van de kerk en het ambt, dáár zal het in de toekomst over moeten gaan.”

„Wereldkerk leeft weinig onder gemeenteleden”

De wereldkerk leeft maar bij weinigen, constateert dr. Douwe Visser. „Het is voor velen een ver-van-mijn-bedshow. Dat is jammer, want oecumene is niet iets voor vrijgestelden, maar voor alle gemeenteleden.”

Na ruim twintig jaar zet dr. Visser een punt achter zijn carrière in de wereldwijde gereformeerde oecumene, achtereenvolgens bij de GOR, de WARC en de WCRC. Per 1 augustus gaat hij met pensioen.

Douwe Visser (63) heeft veel met zending en oecumene. Hij was zendingspredikant in Zambia namens de Gereformeerde Kerken in Nederland. Daarna was hij predikant in Schoondijke, Stiens, Broek op Langedijk en Rotterdam-Overschie.

In 1996 kwam Visser in het bestuur van de GOR, eerst als vicevoorzitter, in 2005 als voorzitter. In die tijd intensiveerden GOR en WARC de contacten. In 2008 trad Visser in dienst bij de WARC, die in 2010 met de GOR fuseerde tot de WCRC.

Visser: „Ik heb me altijd als een vis in het water van deze oecumenische wereld gevoeld. Het begon allemaal met de verhuizing naar Frankrijk in verband met mijn werk voor de WCRC in Genève. We woonden aan de grens met Zwitserland. Later moesten we verhuizen naar het Duitse Hannover omdat de WCRC zich daar ging vestigen. Achteraf is dat een juiste beslissing van de WCRC geweest omdat Genève erg duur is. Ik miste wel de contacten met de Wereldraad van Kerken. Het was eigenlijk mooi geweest als je een soort gereformeerde desk bij de Wereldraad had kunnen zijn. Het voordeel van de Wereldraad is dat de Orthodoxe Kerken daarbij aangesloten zijn.”

Hoe is het om terug te gaan naar Nederland?

„Ik merk dat Nederland gierend geseculariseerd is geworden. Ik ben sinds kort parttime protestants predikant in Sint Jacobiparochie. Vroeger moest ik tijdens de preek de jongelui tot de orde roepen, nu hoeft dat niet meer omdat er geen jeugd meer is. De secularisatie is hier wel erg hard gegaan, al tref ik ook een kern van betrokken jongeren aan. Wat mij in Nederland opvalt, is dat de vragen van migratie en identiteit pregnant aanwezig zijn. Ik kom rond deze onderwerpen veel angst en zorg tegen. Maar we leven toch niet op een eiland? Wat dat betreft is Duitsland een beter voorbeeld met betrekking tot de opvang van vluchtelingen.”

Leeft de wereldwijde oecumene wel in de kerk van Nederland?

„Weinig. Veel kerken zijn bezig met overleven. Mensen kijken me soms aan als alsof je een exoot bent wanneer je iets vertelt over je werk in de wereldwijde oecumene. Oecumene heeft niets te maken met een hobby voor vrijgestelden. Dat is het juist niet. Het gaat om contacten met broeders en zusters over de grenzen. We maken deel uit van dezelfde familie.”