De een zal Middelburg direct koppelen aan de preken van ds. Bernardus Smijtegelt. De ander aan de avondmaalslessen van Petrus Immens. Een derde denkt aan oefenaar D. Janse van de gereformeerde gemeente of de christelijke gereformeerde ds. G. Wisse. Een vierde denkt met droefheid aan de Godloochenende ds. Klaas Hendrikse. Allemaal drukten ze –hoe dan ook– hun stempel op het geestelijk leven in de stad.

Het hart van de Middelburgse kerkgeschiedenis ligt bij het eeuwenoude Abdijcomplex. Rond 1100 krijgt de stad zijn eerste klooster. In 1127 vestigt een groep premonstratenzers uit Antwerpen zich in een nieuwe abdij. Het complex –nu zetel van de provincie Zeeland– groeit uit en krijgt uiteindelijk een abdijtoren –de bekende Lange Jan– en twee kerken: de veertiende-eeuwse Koorkerk en de vijftiende-eeuwse Nieuwe Kerk. De Koorkerk wordt zo genoemd omdat ze het koor van de Abdijkerk vormt. De rest van de kerk heet de Nieuwe Kerk. Tot de Reformatie is de Koorkerk het bedehuis van monniken. In de Nieuwe Kerk komen de ‘gewone’ Middelburgers samen.

De Reformatie zet veel wissels om in Middelburg. Ook al kiest Middelburg na de inname van Den Briel aanvankelijk de zijde van Spanjaarden, al snel na de verovering van de stad door troepen van Oranje wordt Middelburg een van de centra van de Nederlanden. De stad is zelfs enige tijd zetel van de Staten-Generaal. Middelburg groeit en bloeit.

Beslag

En dat gebeurt niet alleen op economisch terrein door de handel over zee. De stad wordt ook het centrum van de vroomheidsbeweging die veelal de Nadere Reformatie wordt genoemd. Er is geen provincie waar de Nadere Reformatie zo veel beslag op de maatschappij heeft weten te leggen als Zeeland, zo zei de kenner van deze periode prof. dr. W. J. op ’t Hof een paar jaar geleden tijdens een symposium.

De beweging stempelt van 1608 tot circa 1725 het kerkelijk leven in Middelburg. De stad heeft verschillende predikantsplaatsen. Predikanten van wie nu nog boeken op de markt verschijnen, beklimmen de kansels van de verschillende kerken (zie kader ”Bekende predikanten”).

Zoals die van de Oostkerk. De achtkantige koepelkerk is de eerste kerk in Middelburg die speciaal voor de protestantse eredienst werd gebouwd: alle zitplaatsen bevinden zich rond de preekstoel. Geen koorgedeelte meer.

Afscheiding

De volgende grotere gebeurtenis in de kerkgeschiedenis van Middelburg doet zich begin negentiende eeuw voor rond de Afscheiding. Maar een omwenteling veroorzaakt de gebeurtenis niet in Zeeland. Prof. dr. Op ’t Hof zei daar in 2008 over: „Opmerkelijk genoeg kwam er met de Afscheiding van 1834 geen herleving. Toen kreeg vooral het innerlijk geestelijk leven alle aandacht. Pas met de oprichting van de Staatkundig Gereformeerde Partij, in 1918, kwam het theocratisch gedachtegoed weer bovengronds. En de SGP heeft in Zeeland nog altijd een grote aanhang. Gesteld kan dus worden dat het gedachtegoed van de Nadere Reformatie hier nog steeds voortleeft.”

De ontwikkelingen rond de Afscheiding resulteren er in Middelburg in dat in 1832 een gereformeerde gemeente wordt geïnstitueerd. De gemeente komt lange tijd samen aan de Segeersstraat. Van 1898 tot 1997 heeft de gemeente een kerkgebouw in deze zijstraat van de Lange Delft, de hoofdwinkelstraat in het centrum.

De gereformeerde gemeente is met 2500 (doop)leden nog altijd een flinke geloofsgemeenschap in de Zeeuwse stad. De gemeente komt nu samen in twee kerkgebouwen: in de in 1974 gebouwde Zuiderkerk (Schoutstraat) en in de Ter Hoogekerk uit 1997 (Willem Teellinckstraat) aan de westrand van stad.

In 1936 ontstaat er ook een christelijke gereformeerde kerk. Die komt samen in de historische Gasthuiskerk aan de Lange Delft. De Gasthuiskerk dateert van 1493/1494. De kerk zit elke zondag vol, soms overvol. De cgk in Middelburg doet veel aan evangelisatie en daarvoor zit de kerk op een ideale plek, aan de winkelstraat.

Kleven

Een predikant die in het recente verleden veel aandacht kreeg was ds. Klaas Hendrikse. Hij was ruim 28 jaar verbonden aan de Koorkerk, waar een vrijzinnig remonstrantse gemeenschap samenkomt. Van de hand van ds. Hendrikse verscheen in 2007 ”Geloven in een God die niet bestaat”. Het boek zorgde voor veel ophef. Een tuchtprocedure binnen de Protestantse Kerk in Nederland tegen de predikant haalde het niet. In 2011 verscheen een tweede boek van de predikant: ”God bestaat niet en Jezus is zijn zoon”. Het boek leidt tot veel discussie. Dat stof is neergedwarreld in Middelburg, al kleeft de naam van ds. Hendrikse nog steeds aan de Koorkerk.

Gereformeerdere klanken klinken er aan de Oosterscheldestraat in de Ontmoetingskerk. Daar komt de wijkgemeente van bijzondere aard binnen de protestantse gemeente Middelburg samen. De gemeente rekent zich tot de modaliteit van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk. De ongeveer 1750 gemeenteleden komen voor een deel ook van buiten de stad.

Een gemeente die nadrukkelijk wil staan in de lijn van de Middelburgse ”oudvaders” van de Nadere Reformatie huist in de Westerkerk aan het Armeniaans Schuitvlot. Daar komt de gereformeerde gemeente in Nederland samen.

Middelburg heeft ook een gereformeerde kerk vrijgemaakt (Klein Vlaanderen) en hersteld hervormden rijden naar buurdorp Arnemuiden. Een oud gereformeerde gemeente in Nederland kent de stad niet.

De lijst zou compleet te maken zijn met evangelische gemeenten, een joodse gemeenschap en een rooms-katholieke parochie, maar of die eenzelfde stempel op Middelburg zullen drukken als de gereformeerde, reformatorische traditie heeft gedaan, valt te betwijfelen.

Een op de drie Middelburgers zegt lid te zijn van een protestantse kerk, landelijk ligt dat op een op de zes, aldus CBS-cijfers van vorig jaar. Maar verder is Middelburg een stad als elke andere in Nederland, want met een onkerkelijkheidspercentage van 50 procent zit de Zeeuwse stad vrijwel op het landelijk gemiddelde.

Bekende predikanten

Verschillende bekende predikanten dienden in Middelburg. Een selectie.

• Ds. Herman Faukelius (van 1599 tot 1625 actief in Middelburg), schrijver van ”Kort Begrip der Christelijke Religie”, zoals dat te vinden is achter in menig psalmboekje.

• Ds. Antonius Walaeus (1605-1619), grote steun van de bestrijder van de remonstranten ds. Franciscus Gomarus, die hij voor de periode 1611-1615 naar Middelburg haalde.

• Ds. Willem Teellinck (1613-1629), schrijver van piëtistische geschriften.

• Ds. Abraham van de Velde (1663-1677), bekend van zijn boek over Gods hand in de Nederlandse geschiedenis ”De wonderen des Allerhoogsten”.

• Ds. Bernardus Smijtegelt (1695-1735) is bekend door de vele preken van zijn hand die zijn gepubliceerd.

• Ds. Jacobus Fruytier (1695-1700) stond vijf jaar in Middelburg.

• Ds. Petrus Immens (1698-1720) schreef onder meer ”De godvruchtige avondmaalsganger”.

• Ds. Carolus Tuinman (1699-1728) bestreed vanuit de Middelburgse pastorie jarenlang de ”vrijgeesten” oftewel de vrijzinnigen.

De gereformeerde gemeente van Middelburg is een van oudste en werd in 1836 geïnstitueerd. Bekende voorgangers uit het verleden zijn ds. H. J. Budding (periode 1836-1839), oefenaar en later ds. D. Janse (1872-1902), ds. J. R. van Oordt (1907-1918), ds. A. Verhagen (1921-1942), ds. G. A. Zijderveld (1963-1979) en ds. E. Venema (1981-1986).

De in 1936 opgerichte christelijke gereformeerde kerk werd gediend door onder anderen ds. G. Wisse (1941-1946), ds. D. Slagboom (1951-1955) en J. Van Amstel (1965-1971).

Oprichting SGP

Middelburg is ook de stad waar de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) werd opgericht. Een groep leden van de gereformeerde gemeente in de stad nam het initiatief daartoe, daarbij aangemoedigd door ds. G. H. Kersten, predikant van de Gereformeerde Gemeenten.

De oprichting vond plaats op 24 april 1918. De start van de SGP kwam voort uit onvrede over de toen bestaande protestants-christelijke partijen, de ARP en de CHU.