Het gaat echter in wezen om wat de Heilige Geest in een mensenhart doet en hoe een mens dat vervolgens beleeft en verwerkt. De studie van de geschiedenis van de spiritualiteit staat sinds een aantal jaren weer in de belangstelling. Zo verscheen onlangs onder redactie van Peter Zimmerling, hoogleraar praktische theologie in Leipzig, het eerste –en dikke– deel van een handboek over protestantse spiritualiteit.

Dit eerste deel behandelt de geschiedenis van de christelijke spiritualiteit; zo’n veertig deskundigen –onder wie als enige Nederlander dr. Jan van de Kamp– beschrijven hoe tussen de late middeleeuwen en nu over spiritualiteit is geschreven. Het is een waardevol boek geworden met vooral veel aandacht voor reformatoren en piëtisten, wat het werk ook tot een stichtelijk werk maakt.

De Duitse theoloog Johann Valentin Andreae (1586-1654) komt in het boek echter niet voor en dat is opmerkelijk omdat hij toch wel een bijdrage aan de bezinning op dit thema geleverd heeft. In de uitgave van zijn verzamelde werken verscheen bij uitgever Frommann-Holzboog het zeventiende deel, met daarin onder andere een uitvoerige vermaning tot vroomheid aan het adres van Gustaaf Adolf, de koning van Zweden. Politici dienen naar zijn oordeel een voorbeeld te zijn van een vroom leven.

Ook is in dit nieuwe deel een geschriftje opgenomen waarin Andreae de kerk in Duitsland oproept uit de slaap te ontwaken. De boodschap van genade zoals die door Luther herontdekt werd, had de kerk naar zijn oordeel dusdanig veel rust gegeven dat ze erbij in slaap gesukkeld was. Genade wil echter beleefd en doorleefd worden en zet kerk en gelovigen in beweging. Dat is wat op de eerste pinksterdag gebeurde en dat is wat in de kerk steeds weer moet gebeuren.

Profeteren

Maar hoe zit dan met de gave van de profetie? Wordt ook die steeds opnieuw gegeven, of was die eenmalig? Het is een vraag die in de loop van de kerkgeschiedenis steeds weer terugkomt en ook vandaag weer aan de orde is. De Duitse historica Susanne Kofler is nagegaan hoe daar in de lutherse traditie in de eeuw na Luthers dood mee is omgegaan. Dat dit een fenomeen in die traditie is, kan op zich al verwonderen, want Luther moest van dit soort –volgens hem– al te geestelijke dingen niet veel hebben.

Kofler echter laat zien hoe na de dood van de reformator er nogal wat gebeurde bij de lutheranen. Mensen profeteerden op grond van vermeende verschijningen van engelen, van dromen waarin God tot hen had gesproken, van visioenen en directe hemelse stemmen. Volgens Kofler gebeurde dit omdat mensen in een tijd van grote onzekerheid leefden, een tijd van oorlogen en geruchten van oorlogen, en dat men daarom zocht inzicht te krijgen in Gods plan met kerk en wereld om zo wat meer houvast te hebben.

De Schotse predikant George Smeaton (1814-1889) –wiens monografie over persoon en werk van de Heilige Geest onlangs bij The Banner of Truth in een herdruk verscheen– besteedt ook uitvoerig aandacht aan de vraag naar profetie. Hij beantwoordt de vraag op klassieke wijze, namelijk dat de gave van de profetie beperkt bleef tot de tijd van de apostelen. De Geest sprak door hen en zo is ook het Nieuwe Testament ontstaan. Het werk van de Geest in de gelovigen van na die periode is vooral bekering, wedergeboorte en heiliging. De lijn van Smeatons heldere boek is dat kerk en wereld meer hebben aan christenen die ernst maken met de heiliging dan met profeterende gelovigen.

Opwekking

Gebeurtenissen als op de eerste eerste pinksterdag hadden wel plaats in de opwekkingsbewegingen van de 18e en 19e eeuw. Mooie studies daarover zijn te vinden in de bundel ”Pentecostal Outpourings”. Daarin gaat het over opwekkingen in de gereformeerde traditie, inclusief de gereformeerde baptisten. Een mens kan er enthousiast van worden te lezen hoevelen tot geloof kwamen, hoe er een verlangen naar het Woord was, hoe mensen getuigenis gaven van wat de Heere door Zijn Geest in hun leven deed. En dan gaat het nota bene over calvinisten, die zogenaamd gevoelloze geloofsrationalisten.

Het is overigens vrij gemakkelijk om deze studies met interesse, zelfs met enthousiasme te lezen en dan over te gaan naar een volgend boek. Lastiger wordt het als mensen in calvinistische kerken vandaag dit soort dingen meemaken en daar uiting aan willen geven. En dan de vraag stellen: waarom vinden we het mooi als het tijdens de Great Awakening in de achttiende eeuw in Amerika gebeurde en is het verdacht als het vandaag gebeurt? Daarom zet dit soort boeken wel aan het denken en brengt bij de vraag of calvinisten uit hun eigen traditie geen elementen hebben laten liggen die door evangelischen worden opgepakt.

Diezelfde gedachte kan opkomen bij het lezen van het nieuwe boek van Robert Caldwell, hoogleraar aan Southwestern Baptist Theological Seminary in de Verenigde Staten. Hij beschrijft de theologie achter of beter onder de verschillende Amerikaanse opwekkingen. Duidelijk wordt dat deze ”revivals” niet maakbaar zijn. Het is volgens alle opwekkingspredikers werk van de Geest, maar zij zijn er wel van overtuigd dat de Geest werkt door krachtige en Bijbelgetrouwe prediking en in de weg van volhardend gebed.

Welnu, een opwekking heeft de kerk in Nederland ook hard nodig en ook die is niet te organiseren. Maar met kracht en enthousiasme Gods Woord brengen en met toewijding en volharding bidden, kunnen we wel. En de Geest is nog steeds Dezelfde als op Pinksteren en als in de opwekkingen vóór onze tijd. Dus wat let ons die middelen te gebruiken?

”Handbuch Evangelische Spiritualität, Band 1: Geschichte”, Peter Zimmerling (red.); uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 56719 7; 830 blz.; € 50,-; ”Theologisch-Politische Streitschriften”, Johann Valentin Andreae; uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 3 7728 1445 7; 224 blz.; € 148,-; ”Prophetie als Partizipation am Heilsplan? Lutherische Prophetie im Konfessionellen Zeitalter (1550-1650)”, Susanne Kofler; Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04747 5; 320 blz.; € 48,-; ”The Doctrine of the Holy Spirit”, George Smeaton; uitg. Banner of Truth, Edinburgh; ISBN 978 1 84871 704 6; 390 blz.; £ 16,-; ”Pentecostal Outpourings. Revival and the Reformed Tradition”, Robert Davis Smart, Michael A.G. Haykin and Ian Hugh Clary (red.); uitg. Reformation Heritage Books, Grand Rapids; ISBN 978 1 60178 433 9; 260 blz.; $ 20,-; ”Theologies of the American Revivalists”, Robert W. Caldwell III; uitg. IVP, Nottingham; ISBN 978 0 8308 5164 5; 246 blz.; $ 35,-.