Voor mijn eindexamen geschiedenis leerde ik dat de periode van vrede tussen de twee wereldoorlogen het Interbellum wordt genoemd. Bekend uit die periode zijn de economische crisis van de jaren 30 en de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland. Maar wat er verder in Europa gebeurde, geen flauw idee.

Wat gebeurde er eigenlijk in de jaren 20? En hoe vredig was Europa na het beëindigen van de Eerste Wereldoorlog? Robert Gerwarth is er in zijn boek ”De Verslagenen. Waarom de Eerste Wereldoorlog nooit is opgehouden (1917-1923)” duidelijk over: na de Eerste Wereldoorlog begon voor een groot deel van Europa een nieuwe gewelddadige periode met burgeroorlogen en grensvetes. „Burgeroorlogen overlapten met revoluties, contrarevoluties en grensconflicten tussen nieuwe staten zonder duidelijk afgebakende grenzen of internationaal erkende regeringen. Tussen het officiële einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 en het Verdrag van Lausanne (vredesverdrag met de Turken) in juli 1923 was het ‘naoorlogse’ Europa dan ook de gewelddadigste plek op aarde.”

Het verhaal van de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog (Groot-Brittannië, Frankrijk, Amerika) is veel bekender dan het verhaal van de verslagenen. Dit boek vertelt juist het verhaal van de verliezers. Gerwarth volgt de chronologische lijn en vertelt in drie delen over de nederlaag van Rusland en de centrale bondgenoten (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk); hoe revolutie en contrarevolutie huishouden in Oost-Europa en op de Balkan en ten slotte over de val van de grote rijken.

Intrigerend om te lezen hoe eeuwenoude rijken als het Oostenrijks-Hongaarse, het Russische en het Duitse ten onder gingen aan protesten van een hongerende bevolking – protesten die omsloegen in demonstraties tegen de zittende regeringen en staatshoofden. Alleen in Rusland en Duitsland leidden de opstanden tot een socialistische revolutie, maar in alle verliezende landen werden de regeringen door protesten afgezet. De nieuwe, liberale regeringen hoopten op beter onderhandelingsvoorwaarden bij de geallieerden, terwijl in de multinationale rijken verschillende volken hoopten op zelfbeschikking en een eigen staat, zoals de Amerikaanse president Wilson had beloofd in zijn 14 puntenprogram.

Burgeroorlogen

De nieuwe regeringen van de verslagen landen kregen echter te maken met harde vredesvoorwaarden van de geallieerde overwinnaars. In de meeste gevallen betekende dit aanzienlijke verliezen van grondgebied ten gunste van nieuwe natiestaten, zoals Tsjecho-Slowakije, Polen en Joegoslavië. De vernederende vredesakkoorden moesten samen met de enorme verliezen aan manschappen en de geleden ellende uit de oorlog worden gerechtvaardigd aan de bevolking.

De auteur laat op indringende wijze zien hoe de zo herkenbare Joden- en vreemdelingenhaat uit de latere jaren 30 en 40 de kop opsteken. In alle verslagen landen heerste het idee dat de oorlog gewonnen had kunnen worden, mits de volledige bevolking het leger had gesteund. Maar Joden, minderheden, socialisten en andere outsiders zouden dat hebben tegengewerkt. Het is dan ook niet verrassend dat in de burgeroorlogen en de gewapende strijd om de grenscorrecties ongedaan te maken, deze groepen het moesten ontgelden.

De vele ooggetuigenverslagen en persoonlijke verhalen maken je deel van de soms gruwelijke en zeer onoverzichtelijke gevechten rond ongedefinieerde grenzen en tussen bevolkingsgroepen. De verhalen laten je meevoelen met mensen die met geweld van huis en haard werden verdreven, of die niet langer gewenst waren in de nieuw gevormde staten.

Invloed

Het boek is een waardevolle aanvulling op de schaarse literatuur over de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. De auteur laat in een wetenschappelijk verantwoord en prettig leesbaar boek zien wat er na 1917/1918 gebeurde in de verslagen landen en welke invloed de vredesakkoorden hadden op de geschiedenis. In de epiloog trekt Gerwarth een lijn door de jaren dertig naar het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Hij laat zien dat de vernederende vredesakkoorden de grondslag waren voor het geweld tegen minderheden en de opkomst van rechts-nationalistische bewegingen in Duitsland en Italië. Feitelijk was de Tweede Wereldoorlog begonnen om het gebied dat door het vredesakkoord van Versailles afgestaan moest worden, terug te winnen.

Na het lezen van ”De Verslagenen” is het duidelijk dat het Interbellum in veruit de meeste Europese landen niet zo vreedzaam was als in de West-Europese landen wordt aangenomen. Gerwarth laat zien dat „niet de loopgraven de toekomst van Europa vernietigden, maar de verschrikkelijke nasleep ervan waarin landen aan beide kanten van het oorspronkelijke conflict werden geteisterd door revoluties, pogroms, burgeroorlogen en volksverdrijvingen.”

Een fascinerend boek, dat een helder beeld schetst van de minder bekende geschiedenis van onze Europese oosterburen.

Jeanette Pors

Boekgegevens

”De Verslagenen. Waarom de Eerste Wereldoorlog nooit is opgehouden (1917-1923)”, Robert Gerwarth; uitg. Balans, Amsterdam, 2016; ISBN 978 94 600 3167 0; 406 blz.; € 29,95.