Hij dook in de archieven en ontrafelde de vergeten geschiedenis van Annemie en haar man Helmuth Wolff (1895-1940). Een geschiedenis waarin de Tweede Wereldoorlog een grote rol speelt. Met een biografie en een tentoonstelling in het Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam wordt het fotograferende echtpaar nu uit de vergetelheid gehaald.

Het gebeurt maar zeer zelden dat Simon B. Kool werk tegenkomt waarvan hij de maker niet kent. Groot was dan ook zijn verbazing toen hij in 2002 opeens de naam Annemie Wolff ontdekte in het (toen nog) gemeentearchief in Amsterdam. „Ik was bezig met de samenstelling van een tentoonstelling over 125 jaar Noordzeekanaal in Zaandam en op zoek naar historisch beeldmateriaal”, vertelt de fotohistoricus. „Telkens wanneer ik een interessante havenfoto uit de archiefbakken tilde –het was in die tijd nog niet digitaal– en ik draaide die om, dan stond er op het stempel: Annemie Wolff. Ik dacht: wie is dat? Haar werk viel op door de prachtige drukken en waanzinnig mooie composities. Ze stak met kop en schouders boven de rest uit, maar wie ik het ook vroeg: men kende haar niet.”

Kools nieuwsgierigheid was gewekt. „Van alle andere vooroorlogse fotografen zijn de namen bewaard gebleven dankzij het Nederlands Fotomuseum, maar van haar niet. Hoe zit dat?” In 2005 besloot hij onderzoek naar haar doen. „„Dat lukt je nooit”, kreeg ik te horen in het archief. „Er is niks meer, want Annemie Wolff heeft na een ruzie haar hele archief vernietigd.” En er was ook nog iets met een zelfmoord.”

Schiphol

In het Scheepvaartmuseum, dat ook werk van haar in de collectie heeft, wist iemand hem echter te vertellen dat de hele nalatenschap van Annemie Wolff eigendom is van ene Monica Kaltenschnee uit Haarlem. „Ik heb contact opgenomen met deze mevrouw en ben bij haar op de koffie geweest om kennis te maken. Het bleek dat Annemies hele zwart-witarchief intact is gebleven. De negatieven zijn in uitstekende staat bewaard. Annemie maakte prachtige fotoreportages van Schiphol en de haven.”

Bij toeval ontdekte Kool ook het oeuvre van Annemies Joodse echtgenoot Helmuth Wolff. „Die kende ik ook niet, hoewel hij voor de oorlog echt een bekend persoon in de fotografie was. Hij gaf door het hele land lezingen over kleinbeeld- en kleurenfotografie. Hij trok overal volle zalen en in de krant werd dan gesproken over een „leerzame avond van die geestige man,” Hij schreef voor de oorlog al een handboek, ”Kleuren”, dat decennialang hét standaardwerk over kleurenfotografie is geweest.”

Dat hij in de vergetelheid is geraakt, heeft alles te maken met de Tweede Wereldoorlog en hoe hij aan zijn einde is gekomen. „Doordat ik onderzoek deed naar Annemie, kwam ik erachter dat Helmuths verhaal minstens zo interessant was.”

Fotostudio

Annemie en Helmuth Wolff vluchtten in 1933 voor het opkomende nationaalsocialisme vanuit Duitsland naar Nederland. „Ze zijn snel geïntegreerd, spraken de taal snel en schreven ook in het Nederlands”, zegt Kool. „Helmuth was eigenlijk architect. In München staan verschillende door hem ontworpen gebouwen. Hij heeft de fotografie van Annemie geleerd. Toen ze naar Nederland kwamen, richtten ze vrijwel direct een fotostudio op. Behalve foto’s van de haven van Amsterdam en van Schiphol maakten ze reclame-, mode- en illustratiefoto’s. Hun gezamenlijke oeuvre is rijkgeschakeerd.

Ook richtten ze het tijdschrift kleinbeeld-fotografie op. Het kleurenwerk van Helmuth heb ik trouwens niet teruggevonden. Dat is het drama van kleurenafdrukken: als je die niet op een koele plek bewaart, vervagen ze helemaal. Ik denk dat Annemie dat werk al heeft weggegooid.”

Welk vooroorlogs werk van Annemie is en welk van Helmuth, is niet na te gaan, aldus Kool. „Er zijn foto’s van een reis die ze samen maakten naar Afrika. Die komen uit twee camera’s, maar ik kan niet bewijzen van wie welke foto’s zijn. Alleen wanneer een van beiden op de foto staat, weet je dat de ander die dus heeft gemaakt.”

Het echtpaar had z’n leven in Amsterdam goed op de rit, toen de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland bezetten. „Helmuth werd in 1933 in Duitsland gezocht. Zoals dat vaker gebeurde bij Joden werd er met valse voorwendselen een arrestatiebevel uitgeschreven, omdat hij in München iets verkeerds gedaan zou hebben. Toen de Duitsers zeven jaar later ons land binnenvielen, moeten ze hebben gedacht: Nu is alles verloren. Daarop hebben ze samen een zelfmoordpoging gedaan. De volgende ochtend zijn ze gevonden door hun dienstmeisje. Hij was dood, zij leefde nog. Ze moest de oorlog in zonder haar grote liefde.”

In de eerstvolgende uitgave van het blad kleinbeeld-fotografie stond slechts een mededeling dat Helmuth was overleden. De toedracht van zijn dood werd verzwegen, en zo raakte de geschiedenis van het echtpaar in de vergetelheid. „Annemie heeft het er nooit over gehad, vertelde Monica Kaltenschnee me.”

Jodenster

Enkele jaren nadat hij kennis had gemaakt met de erfgename van Annemie Wolff, ontdekte Simon Kool in het Wolffarchief een kistje met honderd negatiefrolletjes en een kasboek. „Het zijn negatieven van portretfoto’s die Annemie in 1943 heeft gemaakt in Amsterdam-Zuid, de Rivierenbuurt. Al snel ontdekte ik op de rolletjes bij de geportretteerden de eerste Jodenster. Toen wist ik: dit is een interessant verhaal”, zegt Kool.

Nadat in 2011 de Stichting Annemie en Helmuth Wolff werd opgericht, bedoeld om onderzoek mogelijk te maken, begonnen onderzoekers Tamara Becker en An Huitzing met het identificeren van de mensen op de foto’s. Hun namen, de data waarop de foto’s zijn gemaakt en het honorarium staan beschreven in het kasboek. Becker en Huitzing gingen op zoek naar de verhalen van de mensen. Wie waren zij en wat is er met hen gebeurd? „De 100 negatiefrolletjes bevatten portretten van 440 mensen, van wie ongeveer de helft Joods is. Van hen heeft ongeveer de helft de oorlog overleefd.” Ruim 300 mensen zijn geïdentificeerd. Hun verhalen zijn opgenomen in een apart boek: ”Op de foto in oorlogstijd. Studio Wolff, 1943”.

De oorlogsportretten zijn veelal gemaakt in de huiskamer van Annemie. Het gaat om mensen uit haar buurt. „Soms zijn het foto’s voor de herinnering, misschien met het oog op naderende deportatie. Maar er zitten ook foto’s bij voor valse identiteitsbewijzen en voor documenten waarmee mensen konden bewijzen dat ze niet Joods waren. Annemie maakte foto’s voor die documenten bewust wat licht, zodat degenen die de foto’s moesten beoordelen zouden zeggen: „Dat kan toch geen Jood zijn.”” Het kasboek van Annemie Wolff gaat tien jaar lang door, tot fotorolletje 885, maar alleen de eerste 100 –met foto’s gemaakt tussen januari en oktober 1943– zijn bewaard gebleven. Waarom ze niet alle rolletjes heeft bewaard, heeft ze nooit verteld. „Annemie heeft altijd gezwegen over de oorlog, tenminste, tegen de mensen die ik heb gesproken.”

Naturalisatie

Annemie Wolff werd in 1950 Nederlandse. „Onderzoek in het Nationaal Archief leerde me dat ze al direct na de oorlog heeft geprobeerd mensen te vinden die konden verklaren dat ze een goede Duitse was”, vertelt Kool. Zo schreven haar overburen in een brief ter ondersteuning van Annemies naturalisatieverzoek dat zij „een felle antinationaal-socialistische persoon” was die hen waar mogelijk heeft geholpen. „Vaak heeft zij de groene politie om de tuin geleid, zo ook bij de grote razzia op 20 juni 1943, toen zij hun verklaarde dat er in het geheel geen Joden woonden, terwijl wij met zes personen in een schuilhok zaten, waardoor de heren zonder verder onderzoek vertrokken.”

Het Nederland Archief (Ondergedoken Camera) verklaarde dat Annemie Wolff deel uitmaakte van de groep fotografen die werk deden voor het verzet.

Na de Tweede Wereldoorlog pakte ze haar werk voor de Amsterdamse haven weer op. Ook fotografeerde ze de herbouw van Schiphol. Haar werk na de oorlog is totaal anders. Niet alleen gebruikte ze voor de oorlog een Leica of Pentaxkleinbeeldcamera –wat liggende of staande beelden opleverde– en na de oorlog een Rolleiflex voor vierkante foto’s, ook verschilt het werk enorm van karakter, vindt Simon Kool. „Het vooroorlogse werk was experimenteel. Annemie en Helmuth werkten met diagonalen, heel dicht op het onderwerp –bijvoorbeeld een anker of het kletterende water– en ze hielden hun camera soms bewust scheef. De naoorlogse foto’s zijn meer pittoresk. Alles is compositorisch in orde, het gaat erom dat er een verhaal wordt verteld, het werk is niet meer zo gewaagd.”

Wat onveranderd bleef, is de kwaliteit van de foto’s. „Die is echt heel erg hoog.” Terecht dus dat zij en haar man Helmuth nu uit de vergetelheid worden gehaald. „Zij verdienen echt een plek in de geschiedenis van de Nederlandse fotografie.”

Hoewel de biografie van het fotografenechtpaar en de tentoonstelling in het Holocaust Museum klaar zijn, is Simon Kools onderzoek nog niet afgerond. „Ik heb jaren onderzoek gedaan en vaak ging dat via via. Nu Annemie en Helmuth Wolff wat in de belangstelling komen, duiken er opeens mensen op die beweren dat zij Annemie ook hebben gekend. Ik heb nog wel wat vragen over. Misschien dat daar ook nog eens een antwoord op komt.”

De expositie ”Uit de vergetelheid. De herontdekte fotografie van Annemie en Helmuth Wolff” is tot en met 3 september te zien in het Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam. >>jck.nl

Boekgegevens

”Uit de vergetelheid. De herontdekte fotografie van Annemie en Helmuth Wolff”, Simon B. Kool; uitg. Lecturis, Eindhoven, 2017; ISBN 978 94 6226 212 6; 272 blz.; € 29,95; ”Op de foto in oorlogstijd. Studio Wolff, 1943”, Tamara Becker en An Huitzing; uitg. Lecturis, Eindhoven, 2017; ISBN 978 94 6226 211 9; 432 blz.; € 29,95.