Toch is dat jammer, want Philippus Melanchthon (1497-1560) is van grote betekenis geweest. Niet alleen gaf hij Luthers boodschap door, maar hij werkte ook mee aan de ontwikkeling van de gereformeerde theologie. Zijn bijdrage aan de bezinning op - en reformatie van het onderwijs is ook vandaag nog hoogst actueel. Wat Melanchtons invloed op de gereformeerde traditie betreft maakt de bundel ”Melanchthon und die Reformation” ons heel wat wijzer. Deze bundel is verschenen onder redactie van professor Andreas Beck, decaan van de ETF in Leuven.

Belangrijk is in dit verband dat Melanchthon in feite verantwoordelijk is voor het stuk der dankbaarheid in het derde deel van de Heidelbergse Catechismus. Volgens Melanchthon brengt Luther met zijn nadruk op de rechtvaardiging de heiliging in gevaar. Genade staat niet tegenover de wet: de wet is het richtsnoer voor het leven in de genade. Dat Melanchthons vrees niet ongegrond was, is te zien in de zogeheten antinomiaanse strijd die in de jaren 1556 tot 1571 plaatshad. De teksten die tijdens deze strijd verschenen, zijn te vinden in een nieuw deel in de serie ”Controversia et Confessio”, onder redactie van de Duitse kerkhistorica Irene Dingel.

Actueel

Wie deze teksten leest, ziet al snel hoe actueel de discussie is. De antinomianen in Melanchthons tijd waren de mensen die vonden dat de echte gelovige de wet niet meer nodig heeft omdat hij uit zichzelf wel doet wat goed is. Ook in onze tijd zijn er nogal wat die menen dat de wet heeft afgedaan. In Christus zijn wij vrij, en dat betekent dat wij elkaar en onszelf niet meer hoeven te binden aan wat nogal eens verachtelijk als ”regeltjes” wordt afgedaan. Melanchthon heeft vanuit de Schrift laten zien dat het anders ligt. Wie bevrijd is van de schuld, laat zich graag binden aan de wet als een middel om God voor Zijn genade te danken.

Melanchthon was een humanist. Dit is echter geen reden tot zorg. Humanisten uit de zestiende eeuw waren geen mensen die wars van God of godsdienst waren. Juist zij waren voorstanders van terugkeer naar de bronnen en van bijvoorbeeld beknopt en helder taalgebruik. Het ging hun dus vooral om de vorm en niet zozeer om de inhoud. Het was een vernieuwingsbeweging die zich verzette tegen zowel onkunde als ingewikkelde geleerde discussies. Ze wilden zich liever inzetten voor goede vormen.

Dat deze beweging het niet gemakkelijk had en vooral door ouderen werd afgewezen, blijkt uit de zeer omvangrijke studie van de Duitse historicus Jan-Hendryk de Boer over Johannes Reuchlin (1455-1522), de broer van Melanchthons grootmoeder. Reuchlin, die met Erasmus tot de leidende humanisten behoorde, verzette zich tegen de vrij gangbare en volgens hem gewoonweg domme afwijzing van alles wat Joods was. Hij was van mening dat er juist in de Joodse geschriften veel wijsheid te vinden was. Joodse geleerden dragen een eeuwenoude schat van wijsheid bij zich, waar christenen veel uit kunnen leren.

De Boer beschrijft tot in detail hoe, met name vanuit de kerk, tegen deze visie werd ingegaan. Toch heeft het humanisme enorme invloed gehad, en als het goed is merkt de kerkganger dat nog elke zondag: de humanisten pleitten voor zorgvuldige analyse van een tekst, het verstaan van de tekst vanuit de grondtaal en helder taalgebruik in schrijven en spreken. Voorbeelden daarvan zijn te vinden in de bundel over uitleg en hermeneutiek in de tijd van de Reformatie die onder redactie van Christine Christ-von Wedel en Sven Grosse verscheen. Melanchthon neemt hier een prominente plaats in. Hij zorgde voor de combinatie van humanistische methode en reformatorische theologie. Die combinatie is bepalend geweest voor de wijze waarop in de reformatorisch-gereformeerde traditie wordt (of zou moeten worden) gepreekt.

Vergeten

Melanchthon is een vergeten reformator. Zijn briefwisseling uit 1547, waarvan nu het tweede deel gepubliceerd is, vertelt hoe dat zo gekomen is. Luther stierf in 1546. Direct daarna werd Melanchthon aangevallen omdat hij de theologie van Luther verraden zou hebben. Dit vanwege het devies van Melanchton: „De mens is tot het gesprek geboren.” Hij zocht steeds het gesprek met rooms-katholieke theologen, wat in de ogen van de aanhangers van Luther behoorlijk verdacht was. Bovendien, Luther had de boodschap van de genade verkondigd, maar Melanchthon had gezegd dat dit niet betekende dat de wet overbodig was geworden.

Theologen die lutherser wilden zijn dan Luther zelf maakten Melanchthon zo verdacht dat hij in de schaduw terechtkwam. Dat werd niet beter toen calvinisten zich op hem gingen beroepen en de Heidelbergse Catechismus, geschreven door Melanchthons leerling Ursinus, hun preek-, en leerboek werd. Maar omdat niet Melanchthons theologische handboek, de ”Loci Communes”, maar Calvijns ”Institutie” het leerboek aan de theologische instellingen werd, raakte Melanchthon ook onder de calvinisten in de vergetelheid.

Geloof en wetenschap

Iemand die daar al jaren veel aan probeert te doen, is Günter Frank, directeur van het Melanchthonhuis in het Duitse Bretten. Frank publiceerde onlangs een boek over de wijze waarop in de gereformeerde theologie van de zestiende eeuw geloof en wetenschap met elkaar verbonden werden. Melanchthon speelde daarin een centrale rol, maar Frank laat ook andere gereformeerde theologen de revue passeren. Al deze boeken maken duidelijk dat het heel zinvol is om bij de bezinning op de prediking, op het onderwijs (op school en in de kerk), op theologie, geloof en wetenschap toch weer eens bij die vergeten reformator langs te gaan.

Maar dat zal dan wel tot na 2017 moeten wachten.

”Melanchthon und die Reformierte Tradition”, Andreas J. Beck (red.); uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Götingen; ISBN 978 3 525 55031 1; 250 blz.; € 85,-; ”Der Antinomistische Streit (1556-1571)”, Irene Dingel (red.); serie Controversia et Confessio, band 4; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Götingen; ISBN 978 3 525 56031 0; 590 blz.; € 130,-; ”Unerwartete Absichten. Genealogie des Reuchlinkonfliktes”, Jan-Hendryk de Boer; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154026 4; 1362 blz.; € 189,-; ”Auslegung und Hermeneutik der Bibel in der Reformationszeit”, Christine Christ-von Wedel, Sven Grosse (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 046277 7; 422 blz.; € 79,95; ”Melanchthons Briefwechsel, Band T 17”; uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 3 7728 2579 8; 356 blz.; € 298,-; ”Topik als Methode der Dogmatik”, Günter Frank; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 051795 8; 236 blz.; € 99,95.