Prof. dr. Emanuel Tov gaf vrijdag in Amsterdam een gastcollege aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) over de werkwijze van de schrijvers van de Dode Zeerollen. De emeritus hoogleraar aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem geldt als een autoriteit op het gebied van de tekstoverlevering van het Oude Testament.

Hij laat een plaatje zien van een tekst op een stukje perkament waarop volgens een Amerikaanse onderzoeker notities zouden staan van een Joodse arts in een soort geheimschrift. Deze opperde de theorie dat de moeilijk te duiden tekst Griekse woorden bevatte die geschreven waren met Hebreeuwse letters.

„Allemaal onzin”, aldus prof Tov. Een Israëlische wetenschapper liet zien dat het gaat om Hebreeuwse namen. Het stukje perkament is een restje dat is volgeschreven als oefening. Perkament was duur en ook toen was schrijven iets wat je moest leren.

De hoogleraar geeft het college in het Nederlands, maar schakelt regelmatig over op het Engels. Tov, geboren in 1941 in Amsterdam, emigreerde op 20-jarige leeftijd naar Israël. Hij is op dit moment voor twee maanden gastonderzoeker aan de PThU, op uitnodiging van het Scriptorium Project, een werkgroep die zich bezighoudt met hoe handschriften van de Bijbel werden gemaakt en gebruikt.

De Dode Zeerollen zijn gevonden tussen 1947 en 1956 in grotten bij Qumran aan de Dode Zee. Onder de gevonden teksten zijn handschriften van bijna al de boeken van het Oude Testament, naast vele andere Joods-religieuze geschriften. Alle teksten hadden oorspronkelijk de vorm van een boekrol, maar slechts een klein aantal is in die vorm bewaard gebleven. Voor het overgrote deel zijn er grotere en kleinere snippers van uiteengevallen rollen gevonden.

Hangende letters

Een boekrol bestond uit vellen die aan elkaar genaaid werden met pezen van dieren. Aan het begin en einde van de rol werd een stuk vel onbeschreven gelaten, of een extra leeg vel aangehecht. De heilige tekst mocht bij het vastpakken niet beschadigd worden, maar zelfs ook niet aangeraakt.

Op de vellen werden lijntjes aangebracht om goed recht te kunnen schrijven. De letters werden niet op, maar ‘hangend’ aan de lijn geschreven. Ook in het moderne Hebreeuws is dat nog steeds praktijk, vertelt de hoogleraar. De vellen werden pas na het schrijven aan elkaar genaaid. Het was dus een hele kunst om de regels op verschillende vellen precies op dezelfde hoogte te laten uitkomen. In niet alle handschriften is dat het geval.

De hoogleraar laat ook een plaatje zien van een rond stukje beschreven perkament. Aan de rand zitten allemaal kleine gaatjes. Daaruit blijkt dat het fragment is gebruikt als ‘lapje’ om een gat in een rol te repareren.

Bijzonder zorgvuldig waren de schrijvers met de Naam van God. In sommige handschriften zijn de vier Hebreeuwse letters van de Godsnaam (JHWH) geschreven met een afwijkend, ouder schrift. Anderen gingen nog verder en gebruikten slechts vier puntjes.

Een overeenkomst met de huidige tijd is dat niet alle schrijvers goed werk leverden. Een van de bekendste Dode Zeerollen, de grote Jesajarol, die de complete tekst van de profeet Jesaja bevat, wemelt van de fouten. Al bij het tweede woord, de naam van Jesaja, vergat de kopiist een letter.

Ouder is niet noodzakelijk beter, legt de hoogleraar uit. De zogeheten codex Leningradensis, die de basis vormt voor moderne uitgaven van de Hebreeuwse tekst van het Oude Testament, dateert uit het jaar 1008. Toch is deze duizend jaar oudere tekst veel nauwkeuriger dan de grote Jesajarol. Er zijn in Qumran echter meer dan twintig handschriften van Jesaja gevonden, waarvan andere wél heel nauwkeurig zijn, haast Tov zich erbij te zeggen.