De Amerikaanse historicus John Fea gaat in zijn boek in op de vraag naar het christelijk gehalte van de Verenigde Staten. Hij gaat terug naar het begin van ”the States” en gaat in op de onder evangelicals breedgedragen gedachte dat Amerika als christelijke natie begonnen is.

De Bijbelse waarden die destijds zouden zijn vastgelegd zijn sterk onder druk komen te staan en er zijn heel wat mensen die denken –of inmiddels: dachten– dat Donald Trump kan helpen die te herstellen. Volgens Fea echter was het begin van Amerika meer conservatief en antikatholiek dan Bijbels en protestants. Dat inzicht kan volgens hem helpen wat nuchterder naar nieuwe ontwikkelingen te kijken en goed onderscheid te maken tussen conservatisme en Bijbelse waarden. Als Trump zegt dat hij Amerika weer groot wil maken, is dat heel wat anders dan dat hij Amerika weer christelijk wil maken.

In een bundel studies van de Amerikaanse kerkhistoricus Sean Michael Lucas wordt beschreven hoe de Presbyteriaanse Kerk in de Verenigde Staten met politieke thema’s omging. Slavernij, rassenscheiding en oorlogen in Vietnam en Korea: dit zijn slechts enkele van de thema’s die in het boeiende werk belicht worden. Het boek van Lucas bevestigt dat van Fea: Amerika was meer conservatief dan christelijk. Het gaat hier om meer dan kerkgeschiedenis van de Presbyteriaanse Kerk. De vraag welke houding kerk en christen in moeten nemen bij politieke discussies is er immers steeds weer, en dan is het zeker leerzaam te zien hoe deze presbyterianen dat gedaan hebben.

Legerpredikant

Wilhelm Stählin (1883-1975) was professor in de theologie en bisschop in de Lutherse kerk, maar diende van 1914 tot 1917 als legerpredikant aan het front, zowel in het westen als in het oosten. Tijdens die periode hield hij een dagboek bij dat nu in een editie van 1070 pagina’s verschenen is. De Eerste Wereldoorlog was een oorlog waarin onder andere Franse christenen tegen Duitse christenen vochten en waarin beide partijen geloofden dat God aan hun kant stond. Stählin bericht over eindeloos veel bloed, ellende en dood. Te midden van al deze verschrikkingen spreekt hij over God en over de verhoudingen tussen politiek en theologie, geloof en oorlog.

Zo zet het dagboek aan tot nadenken over thema’s die van alle tijden zijn. Stählin schrijft namelijk over de kloof tussen rijken en bezitlozen, etnische conflicten, verheerlijking van geweld, discriminatie en politici die beslissingen nemen zonder te weten welke consequenties deze beslissingen hebben voor de gewone man.

Even fascinerend als het dagboek van legerpredikant Stählin is het levensverhaal van Martin Niemöller (1892-1984) zoals beschreven door de Duitse historicus Michael Heymel. Niemöller was in de tijd van de Eerste Wereldoorlog duikbootcommandant en officier bij de marine. Hij was nationalist en antidemocraat, en ook hij geloofde dat God geheel en al achter Duitsland’s oorlogszucht stond. Daar kwam echter verandering in nadat hij alle ellende van de oorlog en de opkomst van het nationaalsocialisme had gezien. Het vormde hem om tot een van de leidende figuren in de Duitse kerkstrijd en in het verzet tegen Hitler.

Heymel beschrijft in zijn boek hoe de politieke gedachten van een christen zich zo radicaal ontwikkelden en hoe een duikbootcommandant ambassadeur van de vrede werd.

Nieuwe orde

De verhouding tussen geloof en politiek was ook in de zestiende eeuw een centraal thema. Aan reformatorische zijde moest men nadenken hoe een politiek bestel er het beste uit kon zien in gebieden en steden die zich los hadden gemaakt van de macht van Rome. De Duitse theoloog Thomas Müntzer (1489-1525) ging wat dit betreft erg ver en wilde een samenleving waarin de boodschap van de gerechtigheid ook in de sociale verhoudingen werd doorgevoerd. Geen wonder dat zijn model een inspiratie en voorbeeld was voor het latere socialisme en Müntzer bijvoorbeeld in de voormalige DDR zeer gewaardeerd werd.

Naast kritische uitlatingen van Luther aan Müntzers adres zorgden zijn opvattingen ervoor dat hij nooit uit de verdachtenhoek kwam en in het Westen altijd een slechte naam hield. Daar willen kerkhistorici Siegfried Bräuer en Günter Vogler verandering in brengen met hun stevige biografie over deze energieke reformator. Müntzer kwam op voor de arbeiders, viel politici en rijken aan, waarbij hij opriep tot opstand en verzet. De „nieuwe orde” moest desnoods met geweld gerealiseerd worden. Hoewel Müntzers initiatief op een fiasco uitliep, is en blijft de inzet voor een rechtvaardige samenleving actueel.

De eveneens Duitse reformator Martin Bucer (1491-1551) wilde in feite hetzelfde. Ook hij streefde naar een christelijke samenleving, maar hij had wat meer oog voor de werkelijkheid en voor de realiteit van de zonde. Mathias Eichhorne, docent religie en geschiedenis aan de Goethe-Universität Frankfurt, publiceerde een boek waarin hij een lijn trekt van Martin Bucer naar het ontstaan van de republiek als staatsvorm in Europa en met name in Duitsland. Hij doet dit omdat hij ziet dat in de huidige tijd populisme en religieus fanatisme het vrije leven in een republiek in gevaar brengen. Daar kan verandering in aangebracht worden als gekeken wordt naar waar deze staatsvorm vandaan komt en hoe ze bedoeld was, en zo komt Eichhorn bij Bucer uit.

Interessant is Eichhorns stelling dat je vanuit de gereformeerde theologie alleen bij de republiek uit kunt komen. Een calvinist kan dus principieel gezien niet anders dan republikeins zijn. Een boeiende these. Mooi zou het zijn als het ook andersom gold: een republikein kan niet anders dan calvinist zijn. Dan zou het er voor Amerika en de rest van de wereld een stuk beter uit zien.

”Was America founded as a Christian Nation?”, John Fea, uitg. Westminster John Knox Press, Louisville; ISBN 978 0 664 26249 5; 294 blz.; $ 30,-; ”For a continuing church. The Roots of the Presbyterian Church in America”, Sean Michael Lucas, uitg. P&R Publishing, Philipsburg; ISBN 978 1 62995 106 5; 344 blz.; $ 19,99; ”Als evangelischer Feldgeistlicher im Ersten Weltkrieg, Wilhelm Stählins Tagebücher 1914-1917”, Helmut Baier (red.), uitg. Kohlhammer, Stuttgart; ISBN 978 3 17 029828 6; 1070 blz.; € 90,-; ”Martin Niemöller. Vom Marineoffizier zum Friedenskämpfer”, Michael Heymel, uitg. Verlag Lambert Schneider, Darmstadt; ISBN 978 3 650 40196 0; 320 blz.; € 9,95; ”Thomas Müntzer. Neu Ordnung machen in der Welt”, Siegfried Bräuer en Günter Vogler, uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 08229 5; 542 blz.; € 58,-; ”Protestantismus und Neutralisierung”, Mathias Eichhorn, uitg. Duncker&Humblot, Berlijn; ISBN 978 3 428 15076 2; 254 blz.; € 79,90.