De meerderheid. Het is een begrip dat vandaag de dag veel wordt gebruikt om de kernwaarden van de democratie te beschrijven. De meerderheid, zo is immers de redenering, beslist. Die stelling wordt met reden geponeerd, want vaak is het inderdaad de meerderheid die beslist. Vaak, maar gelukkig niet altijd.

Het zijn nu juist de situaties waarin de meerderheid het hoofd behoort te buigen, die meer aandacht verdienen in een tijd waarin ”de wil van de meerderheid” als de ultieme rechtvaardiging voor besluitvorming wordt aangevoerd. De meerderheid in een democratie heeft zich te houden aan wat onze ”founding fathers” voor ogen hadden: de spelregels van de rechtsstaat.

De democratie is dood…

De directe democratie is een klassiek-Griekse uitvinding. De volksvergadering had een vrijwel ongelimiteerde macht. Deze vorm van democratie tendeerde na verloop van tijd naar anarchie of tirannie van de meerderheid. Wie beslist volgens het principe ”de helft plus één”, zal al snel ”de helft min één” het leven zuur willen maken. Laten we eerlijk zijn: macht corrumpeert, en groepsdenken ook. Zo zit de mens nu eenmaal in elkaar. Een ongelimiteerde macht van de meerderheid moet dus wel tot brokken leiden, zoals het ook daadwerkelijk gebeurde in de klassieke democratieën.

Plato en Aristoteles, de grote filosofen, schreven dan ook met reden dat de directe democratie een van de slechtste staatsvormen is. Zij benadrukten dat mensen zich het liefst laten leiden door eigenbelang, geldingsdrang en financieel gewin. Samen met het gevaar van machtsmisbruik is dat geen beste combinatie voor een stabiele en rechtvaardige staatsvorm.

Plato zette uiteen hoe de pervertering van het gelijkheidsbeginsel, de grondslag van de democratie, zich in een democratie na verloop van tijd ontwikkelt. Een radicaal idee van gelijkheid, een ethiek alleen gebaseerd op wat ”ik” goed vind, ongeacht het publiek belang, kan alleen maar leiden tot afbrokkelend gezag van de instituten van de staat. Waarom zou je nog willen gehoorzamen aan de politie, de politiek of de rechterlijke macht als jij het gevoel hebt dat de politiek jouw wil niet volgt? Jouw mening is toch immers net zo belangrijk als het oordeel van een dergelijk gevestigd instituut? Je bent immers zelf je eigen maatstaf? Dit is een opmaat naar bandeloosheid en anarchie, de doodsteek voor de democratie.

…leve de democratie!

De gruwelijke geschiedenis van de directe democratieën heeft haar uitwerking gehad: democratie als staatsvorm is ruim twee millennia uit de gratie geweest. Geweest, want de democratie kent een wonderbaarlijke wedergeboorte. Wonderbaarlijk is vooral de vorm van onze huidige democratie, want die lijkt maar weinig op de klassieke variant. Vele politici, filosofen en juristen, onder wie Montesquieu en de auteurs van de ”Federalist Papers”, hebben oplossingen aangedragen om de destructieve tendensen van de directe democratie te voorkomen. Denk hierbij aan het stelsel van volksvertegenwoordiging om het altijd reële gevaar van emotionele volksgerichten te beteugelen. Of aan het systeem van machtenscheiding om machtsmisbruik binnen de staat zelf te voorkomen. Vergeet ook niet de grondrechten die we aan eenieder toekennen. Rechten die in hoge mate onaantastbaar zijn.

Omarm de rechtsstaat

De hiervoor beschreven rechtsstatelijke waarborgen zijn van groot belang om onze democratie in stand te houden. In onze samenleving besluit de meerderheid vaak, maar niet altijd. Er zijn grenzen aan de macht van de meerderheid, en die grenzen zijn er met een reden. Een democratie zonder rechtsstaat is niet meer dan een opmaat naar tirannie. De absolute macht van de meerderheid is de absolute weg naar verval. De geschiedenis leert ons weinig anders.

Toch staat de rechtsstatelijke beschermlaag momenteel sterk onder druk. Een gevoel van angst voor de toekomst, angst voor minderheden en afkeer van de politiek ondergraven de rechtsstaat. Waarborgen worden gezien als onzinnige bureaucratie van een ‘slappe’ elite om de macht van het volk te beperken. In een aantal westerse democratieën zijn populisten in opkomst die zeggen deze hindernissen te willen wegnemen en verkondigen dat de rechtsstaat overbodig is. Mogelijk zien ze zonder rechtsstaat meer (absolute) kansen voor zichzelf?

De democratie is kwetsbaar. Een paar keer verkeerd afslaan en je bent haar kwijt. Het is mede te danken aan de rechtsstaat dat we in onze tijd wat langer van de democratie kunnen genieten. Dat is echter geen garantie dat de democratie er over bijvoorbeeld pakweg vijftig jaar nog is.

De democratie is en blijft een fragiel systeem dat enkel kan bestaan wanneer we een goede balans zoeken tussen haar basiswaarde –de macht van de meerderheid– en haar grootste inherente gevaar – diezelfde macht. De rechtsstaat bemiddelt op een positieve wijze in het behouden van deze balans door de meerderheid veel ruimte te geven, maar niet alle ruimte. En dat is maar goed ook.

De auteurs zijn respectievelijk buitenpromovendus aan de Universiteit Leiden en advocaat.