Een krachtig nationalisme is geen vreemde zaak in onze geschiedenis. In de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw gaf dat zelfs de toon aan. Daarna kwam in de westerse wereld meer de nadruk te liggen op onderlinge samenwerking. Dit onder invloed van de dramatische ervaringen in de Eerste en de Tweede Wereldoorlog en de diepingrijpende economische crisis van de jaren dertig. Ook de communistische bedreiging noopte tot een nauwere aaneensluiting.

Inmiddels lijkt het tij gekeerd. Donald Trump uit zich, ook als president, in onversneden nationalistische taal. „Vanaf deze dag wordt het alleen maar: Amerika eerst”, zo zei hij vorige week bij zijn inauguratie. In Koblenz presenteerden een dag later Le Pen, Wilders en anderen zich als de leiders van het nieuwe, patriottische Europa.

Die gebeurtenissen roepen fundamentele vragen op. Mag nationaal belang zonder meer vooropstaan? Hoe verhoudt onze verbondenheid met de eigen natie zich tot onze verantwoordelijkheid voor anderen?

Universeel

Daarbij kan duidelijk zijn dat het christelijk geloof een universeel karakter heeft. In elk volk is die God vreest en gerechtigheid werkt, Hem aangenaam (Hand. 10:35). Uit één mensenpaar heeft God „het ganse geslacht der mensen gemaakt” (Hand. 17:26). De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan laat duidelijk zien dat de zorg voor de naaste, landsgrenzen en nationale tegenstellingen doorbreekt.

Tegelijkertijd hebben we te maken met uiteenlopende verantwoordelijkheden ten aanzien van gezin, familie, geloofsgenoten en landgenoten. Voor de ene mens draag je een grotere zorg en verantwoordelijkheid dan voor de ander. Die norm heeft ook een heel praktische basis. Je kunt nu eenmaal niet de hele wereld op je nek nemen.

Wel zijn in de moderne tijd, waarin afstanden veel aan betekenis verloren hebben, de verre naasten meer in beeld. Noden waar men vroeger niet van wist, zijn meer binnen onze gezichtskring en binnen ons hulpbereik gekomen. Dat vergroot onze verantwoordelijkheid.

Natiestaat

De natie is onmiskenbaar een belangrijk samenlevingsverband, gebaseerd op lotsverbondenheid, een gemeenschappelijk woongebied en vooral ook een gemeenschappelijke taal en geschiedenis. Gezichtspunten die ook in deze eeuw nog heel relevant zijn.

In politiek opzicht krijgt de natie gestalte in de natiestaat. Een homogene natiestaat kenmerkt zich door een grote sociale cohesie. De burgers voelen zich duidelijk met elkaar verbonden. De natie en de nationale staat zijn voor hen een vanzelfsprekendheid. Iets wat altijd al zo geweest is en wat ook zo behoort te zijn.

In de 19e en de 20e eeuw werd vaderlandsliefde als een uitermate belangrijke waarde gepresenteerd. Kinderen leerden op school vaderlandse liederen en hoorden over allerlei heldendaden uit de vaderlandse geschiedenis. Voor de verdediging van zijn geliefde vaderland diende iedere jonge man bereid te zijn om zijn leven in te zetten.

Wanneer natie en natiestaat verabsoluteerd worden ten koste van andere loyaliteiten worden het echter gevaarlijke begrippen. Dan krijgen ze een politiek explosieve lading. Nationale tegenstellingen leiden gemakkelijk tot oorlogen. Dat heeft de geschiedenis van de laatste eeuwen wel laten zien.

Naties zijn ook niet onveranderlijk. Zij komen en gaan. Er zijn natiestaten, zoals Japan, met een meer dan duizendjarige geschiedenis. De Nederlandse natie is van meer recente datum. Eigenlijk pas van na Napoleon. In de 16e of de 17e eeuw beschouwde men zich nog niet als Nederlander. De belangrijkste politieke loyaliteit van de burgers lag bij hun stad of provincie. Men voelde zich Amsterdammer of Zeeuw. En Limburg hoort pas sinds 1866 helemaal bij Nederland. Voordien was het als hertogdom tevens onderdeel van de Duitse Bond.

Protestantse natie

Verder was er de tegenstelling tussen protestant en rooms-katholiek die de Nederlandse natie verdeelde. Nederland boven en onder de Moerdijk. Vroeger telde dat verschil zwaar. Voor veel protestanten gold Nederland, historisch gezien, als een protestantse natie.

Abraham Kuyper pretendeerde met zijn antirevolutionaire richting de grondtoon van ons volkskarakter te vertegenwoordigen die in de 16e eeuw in de opstand tegen Spanje tot uitdrukking was gekomen. Toch kreeg juist hij het verwijt dat hij met zijn beklemtonen van de antithese en zijn strijd voor de christelijke school de nationale eenheid op het spel zette. Hij gold als de man „die het volk met zijn drijven verdeelt.”

Nederland werd inderdaad een verzuilde natie. Maar de vier zuilen (protestant, rooms-katholiek, socialistisch en liberaal) droegen met elkaar de samenleving. Zowel verscheidenheid als gezamenlijkheid dus. Zo droeg het antirevolutionaire dagblad De Rotterdammer de typerende onderkop: Christelijk Nationaal Dagblad.

Bloedige conflicten

Toch was en is Nederland een tamelijk homogene natiestaat. Zeker vergeleken met België (Vlamingen contra Walen) of een land als Spanje, waar Basken en Catalanen zich niet willen schikken in de dominantie van de Castilianen.

Nog veel heftiger ging het er in de vorige eeuw aan toe in Midden- en Oost-Europa. Op grond van het door de Amerikaanse president Wilson geformuleerde zelfbeschikkingsrecht der volkeren werden na de Eerste Wereldoorlog tal van nieuwe staten gevormd. Er waren zelfs referenda waarin men zijn keus voor de ene of de andere staat kon uitspreken. Maar de grenzen waren nooit zo te trekken dat er niet allerlei nieuwe minderheden ontstonden.

In de nieuwe staat Tsjechoslowakije dienden de Slowaken zich te schikken in het overwicht van de Tsjechen. Duitse en Hongaarse minderheden werd duidelijk gemaakt dat de overheersende positie die zij vroeger hadden verleden tijd was. En in het oosten van het langgerekte land had je ook nog de Roethenen.

Kortom, een sterk nationalisme vormt vaak de basis voor allerlei bloedige conflicten, van de deportatie van bevolkingsgroepen tot regelrechte oorlogen. De geografische grenzen van de natie zijn veelal omstreden. Historische claims (Kosovo) kunnen botsen met de huidige bevolkingssamenstelling.

De nationale solidariteit was vaak gediend met het oproepen en in stand houden van vijandbeelden. Nederlagen, zoals het Franse verlies in de Frans-Duitse oorlog van 1870/1871, riepen generatieslang om revanche.

Seculier nationalisme

Dat alles maakt dat je beducht kunt zijn voor een herleving van het nationalisme in de westerse wereld. Als de betekenis van de natie en de eenheid van het volk sterk worden benadrukt, biedt dat weinig ruimte voor verscheidenheid binnen de natie. Zo gebruikten in de 19e eeuw voorstanders van het monopolie van de openbare school het argument dat een algemene openbare school noodzakelijk was voor de nationale eenheid.

Een sterk nationalisme houdt ook onvoldoende rekening met belangen en verantwoordelijkheden die de nationale grenzen overstijgen. De stelling ”Eigen volk eerst” is eventueel nog wel te verdedigen, als je maar bedenkt dat de anderen ook onze naasten zijn. Maar daar ontbreekt het aan.

Gereformeerden, die zich vanouds sterk verbonden wisten met de Nederlandse natie, voelen zich in de huidige situatie vaak onterfd. Wat velen nu als Nederlandse waarden bij uitstek naar voren schuiven, verschilt veelal sterk van hetgeen de Bijbel ons voorhoudt. Reden genoeg om dit seculiere nationalisme af te wijzen, ook al werpt het zich soms op als de verdediger van zogenaamde joods-christelijke waarden.