Een boek over een nederige groente spreekt niet meteen tot ieders verbeelding. Tomaten, dat zijn zulke alledaagse verschijningen dat het moeilijk voorstelbaar is dat je daar interessante bespiegelingen aan vast kunt knopen of zelfs iets verheffends bij kunt ervaren. Maar het boek van Hendriks heeft het allemaal: geschiedenis, familieverhalen, interessante weetjes, aandacht voor kleine huishoudelijke problemen én grote wereldproblemen. Duurzaamheid, landbouwsubsidies, genetische manipulatie, noem maar op. Zelfs religie komt af en toe aan bod.

„De taal van ”Een vlucht regenwulpen”, dat is mijn taal”, zegt de Nederlands-Spaanse tomatenkweker Vincent Looije. „Nog afgezien van de inhoud – de vader van de Maarten in het boek is tuinder. Maarten ’t Hart zet de woorden net zo achter elkaar als ik zelf doe. Ik stel veel vragen over het leven, ik heb veel twijfels.”

Looije is een van de twee broers die in de loop van het boek steeds hun persoonlijke verhaal doen. Dat is een slim idee van de schrijfster: de familiegeschiedenis maakt het tomatenverhaal tastbaar en concreet, en het zorgt voor lucht tussen de wat ‘zwaardere’ hoofdstukken over economie, politiek en milieu.

Jos en Vincent Looije stammen uit een tuindersfamilie die al generatieslang tomaten teelt. De een probeert in Nederland zijn bedrijf voortdurend te vernieuwen, de ander heeft zich in Spanje –het tomatenland bij uitstek– gevestigd. Daar is hij getrouwd met de rooms-katholieke Maria, en hij heeft in haar kerk een plekje gevonden: „Dat een jongen die de Heidelbergse catechismus nog moest leren, in die knap zware variant van de Hervormde Kerk waaruit mijn familie stamt, zichzelf hier achter een kruisbeeld aan ziet lopen…”

Zijn broer Jos, in Nederland, is minder gelovig. Maar ook hij is gestempeld door zijn opvoeding, vertelt hij: „Het heeft niks te maken met schuld en zonde en vergeving door het kruis van Jezus en zo. Dat ben ik wel kwijtgeraakt. Maar ik moet eerlijk zeggen, het thema houdt me erg bezig. Wie of wat het geheel ook heeft geschapen, je hebt er als mens verantwoordelijkheid voor.”

Veel verder gaat het boek niet, op geloofsgebied, maar de religieuze achtergrond geeft voor de lezer toch enige diepte aan alle ethische kwesties die opgeworpen worden en die het boek zijn kracht geven. Hier komen niet zomaar vrijblijvend leuke weetjes en interessante kwesties langs. Je hebt als lezer het gevoel dat je er iets mee moet, met al die informatie. Dat er ook op dit terrein goed en kwaad bestaat, en dat je –hoe complex de problemen ook zijn– voor een morele keus staat.

Dat geldt trouwens niet alleen voor de tuinders, de zaadontwikkelaars en de kassenbouwers, maar ook voor de gewone consument. Je staat niet meer argeloos bij de bakken met tomaten in de supermarkt, om je wekelijkse doosje aan te schaffen.

Herkomst Nederland? Nederlandse tomaten bestaan helemaal niet, zelfs de grond waarop ze geteeld worden is niet Nederlands: ze groeien op een onderlaag van steenwol of kokos die overal vandaan kan komen. Pure onzin dus, die voorkeur van vooral Duitse consumenten –Hendriks woont in Duitsland– voor de ‘eigen’ tomaat en de afkeer van Nederlandse tomaten. Eigenlijk heeft de tomaat geen nationaliteit, al komt het zaad wél vaak uit Nederland.

Biologische tomaten? Ook al zoiets. ”Biologisch” is in ons land helemaal niet zo duurzaam en verantwoord als het klinkt, want transport –zelfs over de weg– is minder schadelijk voor het milieu dan tomatenteelt in een verwarmde kas. „Hoe je het wendt of keert”, schrijft Hendriks, „de CO2-uitstoot blijft, objectief gezien, de achilleshiel van de Nederlandse tomaat.” Eigenlijk kun je dus beter Spaanse tomaten kopen.

Trouwens, de vraag is ook wat op termijn het beste is voor de wereldvoedselvoorziening. Met kleinschalige bedrijfjes die alles biologisch verantwoord doen (maar ook met relatief dure, kleine, lokale transporten), red je het mogelijk niet. Bovendien produceren die nooit het hele jaar rond, zodat er in januari toch weer biologische tomaten uit Israël of Senegal ingevlogen worden. Zo bekeken zijn de efficiëntere grote bedrijven milieuvriendelijker en duurzamer en betrouwbaarder als het gaat om het voeden van de hele wereld. Tenminste, dat zeggen wetenschappers, en daar is discussie over.

Trostomaten? Dat is deels nep. Dat heeft een tuinder bedacht na het ”Wasserbomben”-schandaal in Duitsland, toen mensen ineens massaal gingen denken dat die goedkope tomaten van Frau Antje steeds wateriger werden en steeds minder smaak kregen. Hij kreeg het geniale idee om zijn tomaten te gaan knippen in plaats van te snijden, en meteen verbeterde het imago. Intussen is de Tasty Tom wél echt een betere tomaat, omdat tuinders na alle kritiek gingen zorgen voor een betere vlees-vochtverhouding in hun product.

Annemieke Hendriks prikt tal van mythes door en biedt tal van wetenswaardigheden. Dat gaat veel verder dan het feit dat je tomaten nóóit in de koelkast moet bewaren (daar bederf je de smaak mee). Je leert dat tomaten nooit genetisch gemanipuleerd zijn (gelukkig). Dat er in Wittenberg Luthertomaten worden gekweekt (Luther leent zich ook voor alles). Dat 9 procent van al onze elektriciteit voor de glastuinbouw wordt gebruikt (negen procent!). Dat de echt grote zaken vandaag gedaan worden door Nederlanders die kassen bouwen in Oost-Europa (de VOC-mentaliteit). Dat sommige door de overheid gesubsidieerde handelsmissies veel geld kosten en niks opleveren, maar dat Europa toch heel goed is voor Nederland, omdat we er per saldo veel meer mee verdienen dan we eraan uitgeven (altijd ingewikkeld, politiek).

Een boeiend boek dus. Enige kritiekpunt is dat het wellicht iets te allesomvattend is, dat er te veel verhalen met te veel hoofdpersonen door elkaar lopen, wat bovendien leidt tot te veel dwarsverwijzingen: zie het volgende of vorige hoofdstuk. Maar wie via de tomaat helemaal in de wereld van voedsel, economie, landbouw en politiek wil duiken, vindt hier voedzame kost.

”De tomaat en de bizarre wereld van vers voedsel”, Annemieke Hendriks; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 468 1419 2; 384 blz.; € 24,99.