Ze besluiten Sam Goudsmit, hoogleraar natuurkunde aan het prestigieuze Massachusetts Institute of Technology, in het kielzog van de Amerikaanse troepen mee te sturen om daar onderzoek naar te doen. Het leidt tot een spannende jacht op de atoombom van Hitler, schrijft Martijn van Calmthout in zijn boek ”Sam Goudsmit”.

De van oorsprong Nederlandse fysicus Goudsmit wordt ingeschakeld als leider van de Alsosmissie. Als geen ander kent hij de Duitse wetenschappers, als vriend of collega, of als medestudent. Op 3 juni 1944 –drie dagen voor de invasie op de kusten van Normandië– arriveert Goudsmit met plunjezak met een militair vliegtuig in Londen.

In Parijs arresteert Goudsmit de eerste wetenschapper, een zekere Petersen. De chemicus heeft een koffer vol documenten bij zich én een treinkaartje naar Hechingen in Zuid-Duitsland.

In het Kaiser Wilhelm-instituut in Heidelberg doet Goudsmit zijn eerste serieuze vangst. Hij treft er een cyclotron aan, een apparaat waarmee fundamenteel atoomonderzoek mogelijk is. En kernfysicus Walther Bothe, die het laboratorium leidt. Een rekenfout van Bothe heeft voor veel vertraging gezorgd bij de ontwikkeling van het Duitse atoomwapen.

Stadtilm is nog interessanter. In een vleugel van een plaatselijk schoolgebouw is een laboratorium gevestigd met een primitieve kernreactor en een voorraad uranium. De reactor lijkt nooit gebruikt.

Ook op andere plaatsen wordt uranium teruggevonden, bijna alles van de 1200 ton die de Duitsers in 1940 hadden meegenomen uit België is weer terecht; er ontbreekt nog 100 ton.

Het stadje Celle in Noord Duitsland lijkt een sleutelrol te spelen in het nucleaire onderzoek van de Duitsers. Daar moeten supersnelle ultracentrifuges staan. Als de Amerikanen het stadje hebben veroverd is Goudsmit er als de kippen bij om het laboratorium te onderzoeken. Er blijkt in het lab echter nauwelijks serieus splijtbaar uranium te zijn gewonnen.

Uiteindelijk blijft Hechingen over. Volgens de Amerikanen heeft het geen zin die plaats te onderzoeken, omdat nergens blijkt dat de Duitsers ver zijn gekomen met hun atoombom. Goudsmit noemt het zelfs ”Operatie Humbug”.Toch gaan ze; en in het nabijgelegen Haigerloch stuiten ze op een grot met een bomvrije betonnen ingang. In de grot is een put met daarin een stalen cilinder. Een uraniummachine, volgens de grotbeheerder. De reactor blijkt in april 1945 echt even in bedrijf te zijn geweest.

Een paar kilometer verderop, in Hechingen, treft het Alsosteam vrijwel de voltallige groep van Duitse nucleaire wetenschappers aan. En de ontbrekende 100 ton Belgische uranium.

Het interessantste komt nog. Onder het laboratorium van het Kaiser-Wilhelm-Institut für physikalische Chemie in Berlijn treft Goudsmit een geheimzinnig zwembad aan. Het lijkt een put waarin een kernreactor met zwaar water heeft gestaan. Alles is inderhaast verlaten en alle apparatuur staat er nog. Goudsmit beseft hier terdege dat Hitlers atoombom een feit zou zijn geweest als de Duitse wetenschappers meer werk hadden gemaakt van hun kernfysica.

Het boek van Van Calmthout leest als een spannende detective, maar dan wel één die echt is gebeurd. Behalve in de jacht op de atoombom geeft de auteur ook veel inzicht in het functioneren van de wetenschap rond de Tweede Wereldoorlog.

Boekgegevens

”Sam Goudsmit. Zijn jacht op de atoombom van Hitler”, Martijn van Calmthout; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 290 8958 6; 284 blz.; € 24,95.