„In het elkaar groeten met de heilige kus drukten christenen in de Vroege Kerk uit dat zij behoorden tot een religieuze familie van heiligen, waarin noch maatschappelijke status, noch woonplek van belang waren voor de gemeenschap die ze samen vormden.” Dat is de zin waarin alle lijntjes bij elkaar komen die Rianne Voogd (31) de afgelopen jaren onderzocht. Vanmiddag verdedigde ze aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) in Groningen haar proefschrift over de oproep die Paulus in vier van zijn brieven doet om elkaar als christenen te groeten met de heilige kus.

Enthousiast geworden voor de wetenschap ging Voogd tegen het einde van haar opleiding tot protestants predikant op zoek naar een onderwerp waaraan ze een promotieonderzoek zou kunnen wijden. Toen ze ergens iets las over de eerste vormen van christelijke liturgie, vond ze in een voetnoot een oproep van Paulus tot een groet met de heilige kus. „Tja, dat was ik eigenlijk nog nooit tegengekomen. Ik ben erover gaan lezen en zo is het balletje gaan rollen.”

Vier plekken

Op vier plekken in het Nieuwe Testament, in vier verschillende brieven, doet Paulus de oproep: Groet alle broeders (en zusters)/groet elkaar met de heilige kus (1 Thessalonicenzen 5:26, 1 Korinthe 16:20, 2 Korinthe 13:12 en Romeinen 16:16). Waarom deed Paulus die oproep? Wat bedoelde hij ermee?

Voogd onderscheidt in haar proefschrift vijf verschillende betekenissen: een epistolaire, een theologische, een familiale, een contrahiërarchische en een rituele betekenis. Hoewel Voogd bang is dat de nuance verloren gaat als ze elk van die betekenissen „in twee zinnen” samenvat, geeft ze desgevraagd toch wat beknopte uitleg.

De epistolaire kant –de kant die samenhangt met het karakter van een brief– is dat Paulus zichzelf met die oproep gevoelsmatig dicht bij de gemeente plaatst. Hij is heel ergens anders wanneer hij de brief schrijft, maar wanneer hij lijfelijk aanwezig geweest was, had hij z’n broeders en zusters in Christus ook zelf met een kus begroet. Tegelijkertijd vat zo’n oproep tot een heilige kus aan het einde van een brief Paulus’ visie op heiligheid nog eens samen. In die visie op heiligheid zit direct de theologische betekenis. In het Oude Testament worden onder andere het Joodse volk en God Zelf heilig genoemd. Paulus, Joods van oorsprong, neemt een aantal van die oudtestamentische connotaties mee wanneer hij de kus „heilig” noemt. Hij verbindt dat aan Christus.

Paulus maakt gebruik van „familiemetaforiek”, legt Voogd vervolgens uit. Gemeenteleden noemt hij broeders en zusters, en woorden die gewoonlijk alleen in familiale sfeer gebruikt worden, zet Paulus in voor de vroegchristelijke gemeenschap.

De gemeente is een geherdefinieerde, religieuze familie van heiligen, waarbij de heiligen de mensen zijn die zich onderscheiden door hun christelijke levenswijze. „Dat Paulus de gemeente ziet als een soort familie, onderbouw ik in mijn proefschrift met verwijzingen naar allerlei teksten”, vertelt Voogd.

Opmerkelijk is ook dat de kus in Paulus’ tijd een rol speelde in de hiërarchie binnen de samenleving. Patronen, mensen van aanzien, werden ’s ochtends gekust door hun cliënten. In ruil voor de eer die in deze begroeting tot uitdrukking werd gebracht, hoopten die op juridische of financiële bijstand. „Ik vermoed dat Paulus aan zijn kus een contrahiërarchische betekenis heeft willen geven”, legt Voogd uit. „Zeker uit de eerste Korinthebrief zou je kunnen opmaken dat mensen met verschillende maatschappelijke status binnen die vroegchristelijke gemeenschap als gelijken in Christus konden participeren.”

Ten slotte de rituele betekenis. In veel literatuur wordt de groetkus wel heel gemakkelijk ritueel genoemd. Voogd vond dat dat in ieder geval door onderzoek onderbouwd zou moeten zijn. In theorieën over rituelen vond ze vervolgens voldoende aanknopingspunten om Paulus’ groet met de heilige kus inderdaad aan te duiden als een ritueel. Het gaat dan om een tamelijk „laagdrempelige rituele handeling”, aldus Voogd. Niet om een ritueel met een gewicht zoals nu vaak aan het avondmaal toegekend wordt.

Verbondenheid

Zouden we het groeten met de heilige kus opnieuw moeten invoeren in de christelijke gemeenten? Hoewel ze gehoord heeft dat het in evangelische kringen in de Verenigde Staten wel gebeurt, is Voogd hierin resoluut. „Dat hoeft absoluut niet. Ik heb historisch onderzoek gedaan, waaruit blijkt hoe het er toen aan toeging. Daar kun je van leren, maar je mag de resultaten niet een-op-een naar onze tijd overzetten. We leven in een heel andere tijd, in een heel andere context en bovendien in een heel andere cultuur.”

Wanneer het gaat om wat christenen van nu zouden kunnen leren van die heilige kus, zoekt Voogd het vooral in verbondenheid. „Ook toen waren mensen heel verschillend en ontstonden er door uiteenlopende opvattingen regelmatig conflicten. Ondanks al die verschillen brachten de christenen via een klein ritueel hun onderlinge verbondenheid echter tot uitdrukking en benadrukten ze die ook door middel van de heilige kus.”

„In eerste instantie Bijbelwetenschapper”

Geboren in het Groningse Rasquert verhuisde Rianne Voogd al jong naar het Friese Ruigahuizen, waar ze opgroeide in een christelijk gezin. In Sneek bezocht ze de christelijke scholengemeenschap Bogerman, op haar achttiende ging ze theologie studeren in Kampen. Sinds begin oktober is Voogd als predikant verbonden aan de protestantse gemeente Lollum-Waaksens. Ze zegt zich in eerste instantie Bijbelwetenschapper te voelen. „Ik vind het heerlijk om Bijbelteksten uit te pluizen en uit te leggen.” Haar studie ”De betekenis van Paulus’ oproep tot de groet met de heilige kus” verscheen bij Skandalon (€ 29,90).