Theologenblog (Eric Peels): Is het alfabet een Joods geschenk?
Het Joodse volk vormt een verwaarloosbaar klein deel van de wereldbevolking, nog geen kwart procent. Honderdvoudig is het Joodse aandeel in het totaal aantal uitgereikte Nobelprijzen, naar schatting 22 procent. De eeuwen door heeft de mensheid veel te danken gehad aan Joodse denkers, musici en geleerden. Met hun inzichten en uitvindingen hebben zij een aanzienlijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van kunst en wetenschap. Een van grootste uitvindingen, wellicht de belangrijkste ooit, was die van het alfabet. Stel dat nu ook het alfabet een geschenk van het Joodse volk aan de wereld zou zijn geweest. Een boeiende gedachte!
Het alfabet is van een verbluffende eenvoud als je het vergelijkt met de andere schriftsystemen die in het oude Nabije Oosten gangbaar waren. Je moet er niet aan denken dat we nog steeds met hiërogliefen of met spijkerschrifttekens zouden werken. Ook huidige schriftsystemen die in Azië gebruikt worden, zoals het Chinees of het Indisch, zijn beduidend gecompliceerder. Niet voor niets schrijft en leest het grootste deel van de wereldbevolking met behulp van het alfabet. Het alfabet is een grandioos instrument om schriftelijk grip te krijgen op de werkelijkheid, hét middel voor intermenselijke communicatie.
Wat is de oorsprong van het alfabet? Het antwoord op deze vraag ligt tot nu nog altijd enigszins in de mist. Wat zeker is, is dat ergens tussen de twaalfde tot de negende eeuw voor Christus de Grieken het alfabet van de Feniciërs hebben overgenomen. Later namen de Romeinen het weer over van de Grieken en zo werd dit het algemene schrift in Europa. Via Europa is het in de hele wereld verspreid. De populaire visie dat de Feniciërs zelf het alfabet hebben uitgevonden, is in het wetenschappelijk onderzoek allang verlaten. In de Semitische wereld was het alfabet al ver vóór de Feniciërs bekend.
In het begin van de vorige eeuw werden in de buurt van de Sinaï een aantal inscripties gevonden met een vorm van alfabetisch schrift. Het gaat om een beperkt aantal tekens die een sterke vereenvoudiging van Egyptische hiërogliefen bieden. Zij staan bekend als ‘proto-Sinaïtische inscripties’ en worden gedateerd in de 16e-15e eeuw voor Christus. Ook in Kanaän zelf zijn fragmenten aantroffen met een alfabetisch schrift, uit ongeveer dezelfde tijd. Nog ouder zijn de teksten die in 1999 vlakbij het Egyptische Thebe werden gevonden, uit de 19e eeuw voor Christus. Vermoedelijk zijn deze geschreven door Semitische huursoldaten, dwangarbeiders of kooplui. Zij hebben dit zeer efficiënte instrument voor communicatie ontwikkeld: je kunt het als leek in een paar uur leren, waar je voor het hiërogliefenschrift een complete opleiding als ‘schrijver’ nodig hebt. Maar wie waren die Semitische uitvinders van het alfabet? Niet te achterhalen, zo is de algemene mening onder wetenschappers.
Jawel, is de mening van de archeoloog Douglas Petrovich van de Wilfrid Laurier Universiteit in Waterloo, Canada. Twee weken geleden presenteerde hij voor het achtenswaardige gezelschap van de ASOR (American Schools of Oriental Research) zijn uitdagende stelling dat we bewijzen hebben voor de Hebreeuwse origine van het alfabet. Hij analyseerde een serie van achttien teksten, gevonden op diverse plaatsen in Egypte, daterend uit de 19e en 18e eeuw voor Christus. Hij ontdekte woorden als ‘Hebreeër’ en namen als Mozes en Jozef. Komend voorjaar wordt een boek van zijn hand gepubliceerd waarin hij met een keur van taalkundige argumenten wil aantonen dat de door hem bestudeerde teksten het Hebreeuwse alfabet bevatten, en dat het historisch plausibel is dat de Hebreeën tijdens hun verblijf in Egypte het alfabet hebben uitgevonden.
Een gedurfde claim, al met al. Taalkundig, maar ook historisch: waren de Hebreeën al zó vroeg in Egypte? Geleerden willen maar al te graag het podium van de aandacht betreden door grootse theorieën met dito ‘bewijzen’ te etaleren. Begrijpelijk dat academische tegenstemmen zich reeds luid en duidelijk lieten horen. Het zal Petrovich zomaar kunnen vergaan als de Italiaanse archeoloog Pettinato, die in de jaren ’70 van de vorige eeuw in Ebla (Noord-Syrië) werkte. Hij liet wereldwijd rondbazuinen dat de pas gevonden Ebla-teksten een proto-Kanaänitisch schrift bevatten, met ook Bijbelse namen als Abraham, David, Sodom en Gomorra. Al snel moest hij retireren, en alle glans was van zijn wetenschappelijke carrière af.
Nu eerst even het boek van Petrovich afwachten. Titel: ”The World’s Oldest Alphabet: Hebrew as the Language of the Proto-Consonantal Script”. Dit zal heel wat tongen losmaken. Wetenschappelijke tongen, maar als Petrovich gelijk heeft kun je ook wachten op politiek gemotiveerde reacties. Want als dít waar is, dat het alfabet een Joodse uitvinding was die de wereld oneindig veel mogelijkheden heeft gegeven, een ‘Israëlitisch geschenk’ aan de mensheid…
Eric Peels is hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.
