Wat gaat eraan vooraf?

Joannes Anastasius Veluanus uit Garderen is de boeken ingegaan als Veluwse reformator. En niet geheel onterecht. Zijn catechismus is in de hele regio verspreid en waarschijnlijk vooral in grotere steden als Harderwijk veel gelezen. Juist in die stad ontvlamt de Beeldenstorm in alle hevigheid en worden hagenpredikers de stad binnengesmokkeld. Tot in de wijde omtrek laat de opstandigheid haar sporen na. Zelfs in omliggende dorpen worden kerken vernield en kerkhoven gemolesteerd.

Hoe anders is dit in Elspeet, waar het katholieke leven wordt gekenmerkt door relatieve rust. Dat wil niet zeggen dat alles volgens de kerkelijke normen verloopt. Integendeel. Als de bisschop van Deventer de kerk van Elspeet visiteert, weet hij de dorpspastoor een bekentenis te ontfutselen. De priester vertrouwt de bisschop toe dat hij het pastoorsambt voor een paar karolusguldens heeft gekocht van zijn voorganger. Dit is duidelijk tegen de regels van de kerk, maar grote gevolgen heeft het niet. Waarschijnlijk is de bisschop de eerste en de enige die zich druk maakt over het verhandelen van kerkelijke ambten in Elspeet. De pastoor komt er waarschijnlijk met een reprimande van af.

Hoe krijgt de Reformatie in Elspeet gestalte?

De Veluwe is na 1590 volledig staats gebied. Dit geeft de gereformeerde kerk alle ruimte om classicale vergaderingen te houden en de dorpen te reformeren. De eerste stap is het examineren van alle dorpspastoors. Veel katholieke priesters reizen af naar Harderwijk om de Heidelbergse Catechismus te ondertekenen. Er is er maar één die thuis blijft: de pastoor van Elspeet.

Per brief geeft hij aan dat hij katholiek wil blijven, maar dat hij wel bereid is de pastorie te verkopen. Wel vindt hij dat de gereformeerden dan met 1000 daalders over de brug moeten komen, want dat bedrag heeft hij destijds ook zelf voor het gebouw moeten betalen. De classis gaat niet akkoord, maar dringt bij het hof van Gelre aan op afzetting. Dat gebeurt vrijwel direct, maar voor de Elspeters verandert er niets. Pas als de pastoor enkele maanden later overlijdt, hebben de gereformeerden vrij spel.

Nog voordat de classis een predikant naar Elspeet kan sturen, wordt er in het dorp een vreemdeling gesignaleerd. Hij doet zich voor als predikant, die naar eigen zeggen in opdracht van de classis naar Elspeet is gestuurd. Al snel blijkt dat de man alles behalve de waarheid spreekt. Hij heeft zowel bij de classis als bij het hof een verhaal opgedist om de vacante predikantsplaats in Elspeet in bezit te krijgen. Als het verzonnen verhaal het hof bereikt, gaat het college direct tot actie over. De notoire leugenaar wordt door de schout het dorp uitgewerkt, terwijl het hof een bevoegde predikant naar Elspeet stuurt.

Hoe groot is de gemeente in de begin­jaren?

De plaatselijke parochianen zijn geen religieuze scherpslijpers. Ze vinden een betrouwbare zielzorger veel belangrijker dan precies geformuleerde leerstukken. De predikant is dan ook een belangrijk figuur, maar de zondagse eredienst kan de Elspeters niet erg bekoren. Slechts een handjevol dorpelingen gaat trouw naar de kerk, waar de eerste jaren geen enkel sacrament wordt bediend.

Pas in de tweede helft van de zeventiende eeuw begint de Elspeetse gemeente vastere vormen aan te nemen. Onder aanvoering van de vooraanstaande familie Mouw laten steeds meer dorpelingen zich inschrijven als lid. Geen enkele Elspeter blijft rooms-katholiek.

Wie is de eerste predikant?

Voormalig pastoor Johannes Anthonii, die officieel nooit in Elspeet is bevestigd. Als de predikant in het dorp aankomt, blijkt al snel dat hij een pittige tijd tegemoet gaat. Hij krijgt maar moeilijk aansluiting bij de dorpelingen. Gedoe over geld blijkt uiteindelijk een breekpunt. De predikant vindt dat hij te weinig geld krijgt uitgekeerd, maar de kerkmeesters doen hun best om zowel de predikant als de erfgenamen van de laatste pastoor hun rechtmatige deel te geven.

Als Anthonii maar blijft klagen, en zelfs een brief stuurt naar het hof, is voor de kerkmeesters de maat vol. Ze besluiten de predikant met getrokken messen te achtervolgen om hem zo te dwingen zijn klachten in te trekken. Anthonii is allerminst gecharmeerd van de dolle actie. Hij dient zijn ontslag in en verlaat de Veluwe voorgoed.

Hoe ontwikkelt de gemeente zich verder?

Na het vertrek van Antonii nemen de Elspeters zelf het initiatief. Onder aanvoering van een lokale edelman gaan ze op zoek naar een predikant die wel in Elspeet past. Hun keus valt op Johannes Hesselius, een schoolmeester uit Barneveld. Hesselius dient Elspeet veertien jaar, uitzonderlijk lang voor die tijd. Maar de predikant heeft, net als veel van zijn collega’s, moeite met de richtlijnen van de classis. Zijn liefde voor de fles kan hij met moeite verbloemen en steeds vaker wordt hij in beschonken toestand rondom de dorpskerk aangetroffen. De classis geeft hem het voordeel van de twijfel en laat hem zijn leven beteren. Mogelijk tot groot genoegen van de Elspeters.

Dit is deel 3 in de serie Reformatie in de Nederlanden. Op 13 december deel 4: Sneek. Klik hier voor eerdere afleveringen.