Het is een oud gebruik dat op de avond voorafgaand aan 11 november kinderen in groepjes de deuren langsgaan en dit liedje zingen –gepaard met het geluid van de foekepot– in ruil voor snoepjes. Maar wie wist donderdagavond waarom dat was? Wie weet wie die Sint-Maarten is? En wie weet dat Luther Martin heet omdat hij op 11 november gedoopt is?

Wie dat alles te weten wil komen, kan prima terecht in het boek van de Duitse historicus Judith Rosen over Martin van Tours (ca. 316-397), want hij is de ”Sint-Maarten” waar het over gaat. Rosen beschrijft het levensverhaal van deze bisschop, die zich zeer voor zending en evangelisatie inzette, vele heidense tempels en altaren liet afbreken en kerken liet bouwen.

Bekend werd Tours vooral om zijn vrijgevigheid en barmhartigheid, die onder meer tot uiting kwamen toen hij de helft van zijn mantel gaf aan een arme, naakte man. Daarnaast wordt een aantal wonderen aan hem toegeschreven.

Martin Tours stierf op 11 november 397 en deze dag werd al snel de Martinsdag, een dag waarop hij vooral vereerd werd en wordt. Kinderen die op die dag werden gedoopt kregen dan ook vaak de naam Martin – zoals Luther dus.

Evenals de kinderen werden ook vele kerken onder de bescherming van deze heilige gesteld. Een aantal daarvan is te zien in het prachtige, tweedelige werk dat professor Johann Anselm Steiger publiceerde over de sacrale kunst in het noorden van Duitsland, Denemarken, Polen en de Baltische staten. Schitterende kerken en hun kunstvoorwerpen worden hierin beschreven en getoond, en in vele daarvan is het beeld van de heilige Martin terug te vinden. De beide imposante boeken van Steiger die door uitgeverij Schnell+Steiner heel mooi zijn uitgegeven en meer dan 1200 afbeeldingen bevatten, zijn een prima cadeautip en nodigen zeer uit om de genoemde plaatsen en hun kerken te bezoeken.

Profeet

In de zestiende eeuw gingen de kerken die in deze boeken zijn vermeld over naar de Reformatie. Als ze de naam ”St.-Martinskirche” droegen, hoefde hun naam niet te worden veranderd, want die kon mooi verwijzen naar Maartin Luther. Dat er ”St.” –als afkorting van ”sint”– voor stond werd steeds minder een bezwaar naarmate Luther meer als heilige werd gezien.

De Duitse theoloog Stefan Michel beschrijft in ”Die Kanonisierung der Werke Martin Luthers im 16. Jahrhundert” hoe de werken van Luther na diens dood al vrij snel een canonieke status kregen. Zijn Bijbelvertaling mocht niet worden bekritiseerd en elke suggestie voor een verbetering werd beschouwd als een aanval op de Bijbel zelf. Wie aan Luther kwam, kwam aan het Evangelie. Deze status kregen ook zijn geschriften en hijzelf werd in de profetenstand verheven. Luther werd gelijkgesteld met Elia en Johannes de Doper en dat gaf bovenmenselijk gezag aan zijn woorden.

Daarmee ontstond volgens Michel een Lutherbeeld dat tot op de huidige dag bestaat en dat het sommige lutheranen nog steeds onmogelijk maakt om calvinisten als medestrijders te zien.

De Duitse Lutherdeskundige Johannes Schilling prijst Luthers Bijbelvertaling ook in hoge mate, maar gaat niet zo ver dat hij deze voor canoniek verklaart. Die lijn is trouwens karakteristiek voor Schillings omgang met Luther, zoals die naar voren komt in de bundel verzamelde opstellen van deze beminnelijke professor uit Kiel. Bij hem vinden we niet de ontmanteling van Luthers theologie resulterend in een boodschap van ”leve de vrijheid”, maar voor Schilling is Luther in die zin een profeet dat hij de centrale boodschap van de Schrift weer onder de aandacht heeft gebracht. Dat deed Luther via zijn volgens Schilling magistrale vertaling van de Bijbel.

Waar het Schilling net als Luther om gaat wordt echter wel duidelijk als hij het heeft over de talloze edities van Luthers Bijbel die nu rond het jubileumjaar verschijnen. Schilling verzucht dat er geen gebrek is aan Bijbeluitgaven, maar wel een groot gebrek aan Bijbellezers. Hij gebruikt daarvoor het mooie en tegelijk trieste woord ”Lesefaulheit”. We zijn te lui om in de Bijbel te lezen.

Jonge mensen

Maar hoe voorkom je nu dat je enerzijds Luther gaat ”verheiligen” en hem anderzijds gaat miskennen in zijn betekenis? Het is de vraag die in de bundel ”Luther vermitteln” gesteld en door verschillende mensen beantwoord wordt. Daarbij komen zowel digitale presentaties over de reformator aan de orde als de klassieke middelen van boek en tentoonstelling.

Het interessantste gedeelte van dit boek is het stuk waarin verslag wordt gedaan van gesprekken met jonge mensen in oostelijk Duitsland over de betekenis van Luther. Conclusie is dat de kennis over de reformator beperkt is en dat hij vooral gezien wordt als iemand die de thema’s gezin en individuele verantwoordelijkheid weer op de agenda heeft gezet.

Op basis van de antwoorden van de jongeren wordt door de auteur van dit stuk, de Duitse theologe Sabine Blaszcyk, gesteld dat er vele mogelijkheden zijn om deze jonge mensen met Luthers eigenlijke vragen in contact te brengen. Luthers vraag naar God komt overeen met de vraag van jonge mensen die in een god-loze samenleving opgroeien maar wel hun vragen over religie hebben. En Luthers kritiek op de kerk past bij hoe jonge mensen de kerk veelal zien.

Markus Roth gaat in zijn boek over de theologie van de eredienst nog een stap verder. Luther benadrukte volgens hem dat het in de liturgie ging om communicatie. God wil met mensen omgaan en keert Zich in de preek naar mensen toe. En die antwoorden met gebed en gezang op Zijn spreken en handelen. Daarnaast wist Luther in zijn preken beeldend te communiceren en ook dat past bij de wereld van jonge mensen, waarin alles over communicatie gaat.

Luther was zeker geen heilige, maar wel iemand die ook vandaag nog middel kan zijn om de Heilige Schrift voor mensen te openen.

”Martin von Tours. Der barmherzige Heilige”, Judith Rosen; uitg. Verlag Philipp von Zabern, Mainz; ISBN 978 3 8053 5024 2; 280 blz.; € 29,95;
”Gedächtnisorte der Reformation. Sakrale Kunst im Norden (16.-18. Jahrhundert)”, Johann Anselm Steiger; uitg. Schnell+Steiner, Stuttgart; ISBN 978 3 7954 3100 6; 928 blz.; (2 delen), 1200 afb.; € 69;
”Die Kanonisierung der Werke Martin Luthers im 16. Jahrhundert”, Stefan Michel; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154453 8; 386 blz.; € 119;
”Das Evangelium in der Geschichte der Frömmigkeit. Kirchengeschichtliche Aufsätze”, Johannes Schilling; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04522 8; 506 blz.; € 58;
”Luther vermitteln. Reformationsgeschichte zwischen Historisierung und Aktualisierung”, Benjamin Hasselhorn (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04432 0; 230 blz.; € 24,80;
”Die Zuwendung Gottes feiern”, Markus Roth; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04542 6; 306 blz.; € 68.