Kristallnacht in Amsterdam herdacht
De grote kristallamp was van het plafond getrokken, de piano stukgehakt. „Alles, alles was kapot.” Mirjam Smukn overleefde de Kristallnacht, woensdag 78 jaar geleden. Tal van andere Joden in Duitsland, Oostenrijk en Tsjechoslowakije kwamen om of raakten gewond. De materiële schade was enorm.
Mirjam, nu mevrouw Weizner, vertelde er woensdag over tijdens de jaarlijkse herdenking in Amsterdam. In de Portugees-Israëlietische Synagoge kwamen honderden Joodse en andere Nederlanders samen om het drama te herdenken dat zich in de nacht van 9 op 10 november 1938 voltrok.
In de synagoge is het koud en donker; kaarsen vormen de enige verlichting. Kil en duister werd het in de jaren dertig en veertig voor de Joodse gemeenschap in Europa. In de Kristallnacht gingen de remmen los. „Een gruwelijke pogrom”, noemt voorzitter Van der Wieken van het Centraal Joods Overleg (CJO) het. Synagogen werden in brand gestoken, winkels geplunderd en beklad.
In het gezin Smukn in het Duitse Essen gingen de gesprekken na de Kristallnacht over vluchten. Achtjarige Mirjam werd met andere Joodse kinderen op de trein gezet, naar Nederland. Daar verbleef ze in gastgezinnen en weeshuizen, tot ze bij een razzia in 1943 werd opgepakt. Ze overleefde vijf kampen. Toen de bevrijding kwamen, bleken haar familieleden omgekomen te zijn. Allemaal. Dat drama, zo onvoorstelbaar groot, vertelt ze niet zelf; de interviewster vat het samen.
Ook premier Rutte spreekt tijdens de bijeenkomst, voorafgaand aan de wandeling naar de Hollandsche Schouwburg, de plek waar de Joden werden samengedreven voordat ze op transport moesten. Naar Westerbork, en verder. Naar de vernietiging. Bij de schouwburg worden kransen gelegd, ter nagedachtenis.
In de Kristallnacht barstte de vervolging los. Gewone, gezagsgetrouwe burgers moesten worden vernietigd, alleen omdat ze tot het Joodse volk behoorden, zegt CJO-voorzitter Van der Wieken. „Vluchten was bijna onmogelijk, omdat bijna geen land de Duitse Joden wilde opnemen. Ook Nederland niet. En de staat Israël bestond nog niet.”
Moet dat na 78 jaar nog worden herdacht? Er hebben zich sindsdien alweer zo veel andere drama’s voltrokken. Van der Wieken beantwoordt zijn vraag zelf: „De Kristallnacht toont glashelder hoe snel en volledig een misdadige politieke filosofie een gehele natie in haar greep kan krijgen. Het laat zien hoe vanzelfsprekend verbaal geweld overgaat in fysiek geweld. Het waansysteem dat de basis ervan was, bestaat nog steeds: het antisemitisme. Na de oorlog leek het getemd, maar mijn wijze oude oom zei dat iets wat 2000 jaar had geheerst, niet zomaar zou verdwijnen.”
De Kristallnacht wordt sinds 1992 in Amsterdam herdacht door linksgeoriënteerde organisaties. Als alternatief houden Joodse organisaties sinds 2003 een herdenking in de Portugese Synagoge. Het Centrum Informatie Documentatie Israel (CIDI) juicht het toe dat premier Rutte daar woensdag kwam spreken: „Misbruik van de herdenking van deze verschrikkelijke nacht door politieke belangengroepen, of ze links of rechts georiënteerd zijn, is grievend en verwerpelijk.”