Vrouwen die ten einde raad zijn vanwege het gedrag van hun man. En volwassen kinderen die hun ouders niet meer willen zien. In haar praktijk voor psychologische en contextuele therapie komt Den Uijl ze regelmatig tegen. Meer dan eens speelt narcistisch gedrag van een echtgenoot of vader daarbij een belangrijke rol.

Samen met therapeut Maarten van Dijk, werkzaam in dezelfde praktijk, schreef Den Uijl een boek over narcisme dat donderdag verschijnt (zie ”Vormen van narcisme”). De reformatorische hulpverlener benadrukt dat de uitgave geen wetenschappelijke studie is, maar een handreiking op basis van praktijkverhalen.

Regelmatig heeft ze naar eigen zeggen te maken met problemen als gevolg van narcisme. Veelal is er geen officiële diagnose gesteld –dat is het werk van een psychiater–, maar is er wel sprake van „narcistisch gedrag.” Het betreft in driekwart van de gevallen een man.

Een enkele keer geeft een vrouw tijdens het eerste gesprek met de therapeut aan dat haar echtgenoot narcistisch is. Vaker komen cliënten met relatieproblemen en andere klachten binnen, waarbij gaandeweg duidelijk wordt dat narcistisch gedrag een rol speelt, merkt Den Uijl.

Wat raakt u het meest als u de verhalen hierover hoort?

„Het verbogen leed dat mensen met zich meedragen, vaak gecombineerd met een laag zelfbeeld dat veelal al vanaf de jeugd aanwezig is. Vrouwen hebben vaak ontzettend lang –soms wel twintig jaar– hun best gedaan om alles in het gezin in goede banen te leiden. Ze hebben veel over zich heen gekregen van hun echtgenoot, terwijl ze elke keer weer hoopten dat het goed zou komen. Meestal durfden ze er met niemand over te praten, want wat zou hun man doen als hij erachter zou komen?”

Welke impact heeft narcistisch gedrag van een vader op zijn gezin?

„Omgaan met iemand die lijdt aan narcisme betekent op eieren lopen, want je wordt door hem bekritiseerd, onderdrukt, gemanipuleerd. Wat je ook doet, het is nooit goed. Ook de kinderen krijgen geen erkenning of waardering van hun vader. Moeders denken dat hun kinderen niet merken wat er aan de hand is. Dat klopt niet. Ze voelen het al vanaf jonge leeftijd.

Een moeder vertelde dat er geen land meer te bezeilen viel met haar zoon van elf, die eerder altijd gezeglijk en gehoorzaam was. Toen ik het kind sprak, zei hij: „Vroeger deed ik altijd wat papa en mama zeiden. Nu doe ik dat expres niet. Dan worden ze boos op mij in plaats van op elkaar.” Dat soort dingen raakt mij.

Het beeld dat jonge kinderen van de Heere hebben, wordt vaak gevormd naar het beeld van de ouder, veelal de vader. Een kind uit een onveilig en onstabiel gezin, waar sprake is van vernederen, kleineren, kwetsen, mishandeling en misbruik, heeft vaker een negatief Godsbeeld. In de praktijk horen we vaak: Waar was de Heere toen het gebeurde?

Een jonge vrouw zei eens: „Gelooft u nu echt wat er in Psalm 103 staat: Gelijk zich een vader ontfermt over de kinderen, ontfermt Zich de Heere over degenen, die Hem vrezen. Als ik dat lees, zie ik altijd mijn eigen narcistische vader en geen ontfermende Vader.” Het komt meer dan eens voor dat kinderen van een narcistische ouder op volwassen leeftijd de kerk verlaten.”

Een kwart van de mensen met narcisme is vrouw. Hoe uit narcisme zich bij hen?

„Bij vrouwen wordt vaker de diagnose borderline persoonlijkheidsstoornis vastgesteld; drie keer zo vaak als bij mannen. Borderline en narcisme liggen dicht bij elkaar. Ik denk aan Anne, een 25-jarige moeder van twee kinderen. Haar verleden stopt ze het liefst weg. Haar moeder heeft haar en haar zusje vroeger verwaarloosd. Ze was onvoorspelbaar en kon woedend uitvallen. Ze zouden haar dood nog eens betekenen. Even later hoorde ze moeder tegen de buurvrouw spreken over haar dotjes van kinderen. Ze snapte er niets van. Nu zoekt Anne hulp omdat ze bang is op haar moeder te lijken. Pas heeft ze haar dochtertje zelfs een tik gegeven.”

Wat doet het met iemand als hij te horen krijgt dat hij een narcist is?

„Wanneer wij spreken over dominant of narcistisch gedrag, bagatelliseert de persoon in kwestie dat veelal. Als Veilig Thuis (meldpunt voor huiselijk geweld, MB) of de politie in beeld is geweest, reageren mannen soms: „Wat er is gebeurd, ga ik niet goedpraten. Ik had niet mogen slaan. Maar voor de rest moet u eens weten wat mijn vrouw allemaal doet.” En dan gaan ze laatdunkend over haar spreken, soms met de Bijbel in de hand en met de opmerking dat de vrouw onderdanig moet zijn.”

Is het mogelijk duurzaam samen te leven met een partner of ouder met narcistisch gedrag?

„Als het over een narcistische persoon gaat, hoor je vaak: „Maak dat je weg komt, daar valt niet mee te leven.” Dat roept spanning op met het zevende en –in het geval van kinderen– het vijfde gebod. Soms wonen man en vrouw tijdelijk op twee plaatsen: één huwelijk, twee huishoudens. Als het kan, werk ik als therapeut rond deze problematiek samen met een predikant of ambtsdrager.

We volgen in onze praktijk de Bijbelse lijn zoals ook het rapport ”De heilige huwelijkse staat” van de synode van de Gereformeerde Gemeenten daarover spreekt. Alleen ”porneia”, geslachtsgemeenschap met een derde, is een reden tot echtscheiding. Dat wordt niet altijd begrepen. Soms zegt een vrouw: „Dus hij mag mij wel slaan, maar ik mag niet weg?” Dan zeg ik: De Heere vindt mishandeling niet goed, maar slaan is geen Bijbelse grond om het huwelijk te verbreken. Ik denk daar niet gemakkelijk over, maar wil vasthouden aan de Bijbelse lijn. Met ons boekje willen we mensen stimuleren hulp te zoeken om samen verder te kunnen.”

Wat kunt u als hulpverlener betekenen?

„Mijn vraag aan degene met narcistisch gedrag is: „Heb je ooit in de gaten gehad welke impact je gedrag heeft op je vrouw en kinderen? Wil je werken aan je gedrag?” Dat laatste is mogelijk. Daarbij kijken we ook naar het verleden, wat iemand vanuit zijn opvoeding heeft meegekregen.

Misschien heeft een man geleerd erop los te slaan als iets niet gaat zoals hij wil. Dat laat echter onverlet dat hij een eigen verantwoordelijkheid heeft. Een goede reden is geen excuus voor slecht gedrag. We geven iemand met narcistische trekken handvatten om zijn gedrag te veranderen en helpen hem om niet meer te exploderen.

Niet alleen gaan we aan de slag met de gedragspatronen van de vader. Ook moeder krijgt hulp, want zij heeft veel meegemaakt. Soms werd ze achteraf gezien al voor de huwelijksdag door haar man onder druk gezet. Ook zij moet gedrag veranderen en zich niet meer laten slachtofferen. Als er kinderen thuis wonen, helpen we hen door middel van een training om weerbaarder te worden.”

In hoeverre is gedragsverandering bij iemand met narcisme mogelijk?

„Veranderen van gedrag is niet iets wat je zomaar doet, maar het kan wel. Waarbij je niet moet denken dat een man uiteindelijk een heel empathische, gevoelige persoon zal worden. De mate waarin gedrag te veranderen valt, verschilt per persoon. We zoeken naar het hoogst haalbare, ook als het gaat om herstel van contact met kinderen en ouders. Iedereen is anders en heeft gebeurtenissen op zijn eigen manier ervaren.”

Hoe gaat u ermee om als iemand niet openstaat voor hulp?

„Dan zijn we heel duidelijk: veiligheid staat bovenaan. De Nederlandse wet zegt dat slaan niet mag. Dat geldt ook voor seksueel geweld. Dus als daar sprake van is –niet iedere narcistische persoon maakt zich daar schuldig aan–, moet dat stoppen.

Ik heb het niet meegemaakt dat iemand niet wilde meewerken aan hulpverlening. Als dat zou gebeuren, kan ik me voorstellen dat een moeder met kinderen apart van haar man woont. In principe horen vader, moeder en kinderen bij elkaar, maar het moet wel veilig zijn.”

Wat adviseert u mensen die op een andere manier –in hun werk, in een kerkenraad– met een persoon met narcistisch gedrag te maken hebben?

„Dat kan heel moeilijk zijn. In dit soort verbanden gaat het vaak niet om geweld, maar om mensen die macht over anderen uitoefenen. Maak dat bespreekbaar. Als werkgever of ambtsdrager heb je gezag gekregen, wat iets anders is dan dat je macht over mensen uitoefent. Daar mag je elkaar op aanspreken.”

Vormen van narcisme

Gebrek aan empathie, grootheidswaanzin en behoefte aan bewondering. Dat zijn onder meer de kenmerken van een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Ook mensen die niet officieel de diagnose narcisme krijgen, kunnen in meer of mindere mate de kenmerken ervan vertonen, zegt hulpverlener Jantine den Uijl-van Loon. Samen met collega Maarten van Dijk schreef ze ”Twee gezichten”, dat morgen verschijnt. In dit boek over narcisme staan ook pastorale bijdragen van ds. C. van Ruitenburg.

Van Dijk en Den Uijl spreken over verschillende vormen van narcisme. Ze noemen onder meer open narcisten. Het betreft „charmante mannen die hun goede kant laten zien. (…) Ze vinden zichzelf geweldig en steken dat niet onder stoelen of banken. Ze vinden zichzelf bijzonder en noemen zich ook gerust een narcist om zich daardoor nog méér te onderscheiden.”

De zogeheten verborgen narcisten hebben last van depressies en zijn angstig. „Zij trekken zich terug waardoor ze niet opvallen. Zij vinden het afschuwelijk om terechtgewezen te worden, kritiek te krijgen of om te horen dat ze iets anders moeten doen. Veelal manipuleren en onderdrukken ze hun partner. (…) Lichamelijk geweld is bij hen geen uitzondering en hiervan heeft de buitenwereld geen idee.”

”Twee gezichten. Psychologische en pastorale handreiking bij narcisme” (€ 9,95) is een uitgave van De Banier en wordt morgenavond gepresenteerd op een bijeenkomst in Driestar educatief in Gouda. De avond is een initiatief van Helpende Handen, van de vereniging Een Handreiking en de Praktijk Den Uijl, met gesprekslocaties in Capelle aan den IJssel, Yerseke en Barneveld. Op het programma staan een lezing en een forumbespreking waaraan onder anderen ds. W. Silfhout deelneemt.

helpendehanden.nl/narcisme
----

Pastorale spits

Ds. C. van Ruitenburg, predikant van de gereformeerde gemeente te Krimpen aan den IJssel, schreef bij elk onderdeel van het boek ”Twee gezichten” een PS, Pastorale Spits. In het hoofdstuk ”Behandeling van narcisme” schrijft hij onder meer:

„Er zijn verschillende soorten van narcisme, zo lazen we. Toch zijn er maar twee soorten mensen. Er zijn bekeerden en onbekeerden. Er zijn kinderen van God en kinderen van satan. Van nature zijn we allen dood in misdaden en zonden. En die zonden komen overal in het leven openbaar. Zo ook in narcisme of narcistisch gedrag. We kunnen ons ten diepste niet inleven wie we werkelijk zijn. Welnu, ook een narcist kan niet goed invoelen en inleven. Hij kan zich niet zo goed verplaatsen in een ander. Wat is het daarom nodig om samen tot iets te komen. Om samen in therapie te gaan. Om samen anders naar elkaar te leren kijken. Om samen tot een goed zelfbeeld te komen. Om samen te leren omgaan met elkaar. Samen! Dát is het kernwoord in een relatie.”

Lees ook in Digibron:

Rubriek van psychosociaal therapeut Ben Zijl: Narcisme (RD, 4 februari 2014)

Hoe kan ik het beste communiceren met mijn partner, die een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft? (Terdege, januari 2013)

Narcistische Persoonlijkheids Stoornis: Dwangmatig in het kwadraat (De Saambinder, 11 oktober 2012)