Wat gaat eraan vooraf?

Langs de grote rivieren is het geluid van de Reformatie al vroeg te horen. Ook in Zaltbommel. Daar is Hubert Selcart de eerste protestant die –in 1542– ter dood veroordeeld en ’s nachts in de Waal verdronken wordt. Hij zou op de markt de Bijbel voor de dag hebben gehaald en het volk opgeroepen zich af te keren van alle „pauselicke superstitien.” Of hij zou, volgens een ander verhaal, een priester de monstrans uit de hand hebben geslagen.

De Reformatie wint snel terrein in Zaltbommel. De rector van de stadsschool verkondigt in de klas zijn hervormingsgezinde denkbeelden en weet zo zijn leerlingen te beïnvloeden. En de jonge kapelaan Jan van Venray gaat met een aantal stadgenoten eens luisteren bij de hagenpreken die in 1566 bij Engelen worden gehouden. Hij raakt daar zo onder de indruk van de nieuwe leer dat hij vanaf dat moment anders gaat preken.

In de huizen van de stad komen overal groepjes protestanten bij elkaar. In de zomer van 1566 vergaderen ze zelfs op straat, en ook daarbij is de kapelaan het middelpunt. „Wij willen het van u leren”, zeggen de mensen tegen hem, „want onze voorouders hebben het ons niet goed geleerd.” Dus waagt de kapelaan het om steeds hervormingsgezinder te preken en zelfs Nederlandse psalmen te laten zingen.

Als het stadsbestuur de kapelaan wil afzetten, loopt het volk te hoop op de markt, schreeuwend en gewapend. De burgemeesters kunnen niet anders dan toegeven. Maar later moet Jan van Venray alsnog vluchten, terwijl er tientallen burgers door Alva voor de rechtbank gedaagd worden. De meesten vluchten, maar Peter Mom, Wouter van Oensel en Gerrit de Wever (betrokken bij het oproer) worden in 1568 gevangengenomen en onthoofd. Ook zij gaan de geschiedenis in als martelaars, al blijft in hun geval de vraag: zijn ze om geloofsredenen of om politieke redenen veroordeeld?

Hoe krijgt de Reformatie in Zaltbommel gestalte?

In 1572, het jaar waarin de watergeuzen Den Briel innemen, is Zaltbommel een van de weinige Gelderse steden die de kant van de prins kiezen. Een klein geuzenlegertje onder leiding van de protestantse en prinsgezinde edelman Dirck van Haeften, heer van Gameren, weet het Spaanse garnizoen bij verrassing te overrompelen en de stad uit te drijven. Vanaf dat moment is Zaltbommel een geuzenstad.

Maar als de nieuwe huursoldaten de stad binnentrekken en meteen de kerken en kloosters willen gaan plunderen, komen de burgers in het geweer. Zonder pardon worden de soldaten de stad weer uitgezet. In de Maartenskerk wordt geen beeld gebroken, in alle rust wordt de gereformeerde eredienst ingevoerd.

Er volgen nog verschillende spannende momenten in de jaren daarna, want Zaltbommel is een belangrijke frontstad – een strategisch punt voor de oorlogvoering. De Spanjaarden doen diverse pogingen om de stad terug te veroveren. Maar elk beleg mislukt en Zaltbommel blijft aan de kant van de geuzen en de Reformatie.

Hoe groot is de gemeente in de beginjaren?

In een pilaar van de Maartenskerk is nog altijd de kanonskogel te zien die in 1574 onder de preek dwars door het gebouw vliegt. De geschrokken kerkgangers vluchten meteen het gebouw uit, naar het klooster in de Gamerschestraat, waar de dominee gewoon zijn preek afmaakt. Hoevéél volk er was, vermeldt de geschiedenis evenwel niet. De oudste lidmatenlijst dateert pas van 1609 – als de gemeente al bijna veertig jaar tijd gehad heeft om te groeien. Er staan dan 391 namen op: burgemeester Schoock en Joffer Pieck naast Hendrick de Seepsieder en Truyken de Nayster.

Wie is de eerste predikant?

De burgers van Zaltbommel willen het liefst hun oude kapelaan terug, Jan van Venray (die nu Johannes Ceporinus heet), en die krijgen ze ook tijdelijk. Maar de eerste officiële predikant is toch Johannes Leo, afkomstig uit de Zaltbommelse familie De Leeuw. Nadat hij de stad tijdens de godsdiensttroebelen ontvlucht was, keert hij in 1572 terug vanuit Goch. Tot zijn dood in 1607 blijft hij predikant in Zaltbommel (waar hij in de Maartenskerk begraven ligt). Hij is een van de invloedrijkste predikanten van Gelre, de man die actief de Reformatie van de hele regio ter hand genomen heeft. Drie van zijn zoons worden óók dominee, een van hen staat zelfs naast zijn vader in Zaltbommel.

Hoe gaat het verder?

Zaltbommel is vanaf 1572 gereformeerd en heeft twee eigen predikanten, maar het duurt daarna nog meer dan dertig jaar voordat er op het omringende platteland van de Bommeler- en Tielerwaard een beetje georganiseerd kerkelijk leven van de grond komt. De streek is jarenlang frontgebied, en bovendien doen de plaatselijke jonkers er alles aan om de Reformatie tegen te houden. Zodoende leven de dorpsbewoners tientallen jaren vrijwel zonder kerkdiensten, protestantse zomin als rooms-katholieke. Pas tegen de tijd van het Twaalfjarig Bestand wordt er orde op zaken gesteld.

Vrijwel meteen daarna brengen de remonstrantse perikelen de classis Bommel hevig in beroering – de zoons Leo staan als kemphanen tegenover elkaar. Maar als het stof is neergedwarreld, beroept Zaltbommel ten derde male zijn oude kapelaan, Johannes Ceporinus, inmiddels tachtig jaar oud. Nog vijf jaar werkt hij in de stad.

Dit is deel 1 in de serie Reformatie in de Nederlanden. Op 15 november deel 2: Rijssen.