Prof. Marnef vertelde dit zaterdag in Antwerpen tijdens de Dag van de Nederlandse Kerkgeschiedenis, georganiseerd door de Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis (VNK). De keuze voor de Scheldestad had alles te maken met de aanloop naar de herdenking van de kerkhervorming, bijna 500 jaar geleden. Antwerpen was de bakermat van de Reformatie in de Nederlanden.

Stadswandeling

Door middel van een stadswandeling konden de aanwezigen kennismaken met de historische grandeur van Antwerpen. De tocht voerde onder meer langs de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal en het historische stadhuis, waar eenmaal de protestanten de baas waren. Dat was zo in de jaren 1577-1585, tijdens de Opstand, toen Antwerpen een calvinistische republiek was.

Prof. Marnef, die verbonden is aan de Universiteit van Antwerpen, werkt op dit moment aan een boek over die tijd. Hij gaf de deelnemers alvast een voorproefje van zijn studieresultaten, onder meer over de religievrede. Die „vrede” betrof een overeenkomst tussen protestanten en rooms-katholieken die voor de eerste keer in 1577 gesloten werd, nadat de stad zich aan de zijde van Willem van Oranje had geschaard. Aanvankelijk mochten de rooms-katholieken nog processies houden en kregen de protestanten maar drie kerken tot hun beschikking. In 1581 werd de openbare uitoefening van de rooms-katholieke godsdienst echter verboden en kwamen alle kerken toe aan de calvinisten en de lutheranen. Van processies was al helemaal geen sprake meer.

Het aantal calvinisten in de havenstad nam snel toe, vertelde de historicus. Het aantal calvinistische predikanten steeg van twee in 1577 tot twaalf in 1581, het grootste aantal in de Republiek van die tijd. Ter vergelijking: Gent telde in 1581 tien predikanten, Amsterdam en Delft in 1585 vijf. De snelle groei van de calvinistische kerk had mede te maken met de goede verstandhouding tussen de kerkenraad en de stadsregering.

Burgerwacht

Er zijn geen precieze gegevens over het aantal protestanten uit die tijd, zei prof. Marnef, maar er is wel een lijst bewaard met de godsdienstige gezindheid van alle 10.000 mannen die tijdens de overgave van de stad lid waren van de burgerwacht. Die lijst werd gemaakt omdat de overwinnaars geen protestanten in die burgerwacht meer wilden hebben. Extrapolatie leert dat de rooms-katholieken met circa 37.000 personen (45 procent) in 1585 nog steeds de grootste groep vormden, gevolgd door de calvinisten met 21.000 personen (26 procent), lutheranen met 12.000 personen (15 procent) en doopsgezinden met 1600 personen (2 procent). Van de overige personen was de godsdienst onbekend.

Na de overgave aan de Spanjaarden trokken de meeste protestanten en ook veel rooms-katholieken uit de stad. Het inwoneraantal daalde van 85.000 in 1585 tot 42.000 in 1589. De bloeiperiode van Antwerpen was voorbij, die van Amsterdam begon.

Communicatiestrategie

Prof. dr. August den Hollander, hoogleraar religieus erfgoed aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, noemde de Lutherbijbel „een voorbeeld van een multimediale communicatiestrategie.” Zo waren de in Wittenberg gedrukte Lutherbijbels typografisch helemaal up-to-date. Ze bevatten verschillende soorten letters voor verschillende soorten teksten: troostend of straffend. Verder waren Bijbelplaatsen in het Oude Testament waarin werd verwezen naar Christus in een groter lettertype afgedrukt, was er een verklaring in de kantlijn te vinden van in de tekst genoemde plaatsen en waren er witregels. Dat was allemaal bedoeld voor de „onervaren lezer.”

De rooms-katholieke kerk in de zestiende eeuw had, aldus prof. Den Hollander, geen bezwaar tegen het lezen van de Bijbel in de volkstaal, maar wel tegen het lezen ervan in de diverse protestantse vertalingen. Die kerk vaardigde ook een verbod uit op het voorlezen van de Bijbel in conventikels, omdat de uitleg van de Bijbel voorbehouden was „aan hen die daarvoor waren opgeleid of daarvoor door de kerk waren aangewezen.”

Lees ook:

Patrick en Nicky in Antwerpen: Ons geloof is verloederd – reportage vanuit Antwerpen in 2014 (Reformatorisch Dagblad, 27 maart 2014)