In de hedendaagse economische wetenschap wordt echter onderkend dat nastreven van het eigenbelang ook heel schadelijk kan zijn. Een belangrijke reden is dat markten lang niet altijd goed functioneren. Daardoor kunnen mensen de kosten van hun keuzen afwentelen op anderen, terwijl zij zelf de baten incasseren. Wij noemen dat externe effecten. Denk bijvoorbeeld aan de economische crisis. Door het najagen van een hoge bonus kwamen banken en zelfs het hele financiële stelsel in grote problemen. Nog steeds ondervinden wij daar de negatieve gevolgen van.

In onze economie zijn de belangen van mensen zo ontzettend met elkaar verknoopt geraakt dat externe effecten veelvuldig aanwezig zijn. Om die reden is het belangrijk dat er een overheid is die grenzen stelt aan de vrijheid van mensen om ervoor te zorgen dat op nauw eigenbelang gericht handelen niet destructief uitwerkt voor de welvaart van anderen. Denk bijvoorbeeld aan regels die eerlijke concurrentie bevorderen of paal en perk stellen aan de vervuiling van het milieu.

De mogelijkheden die de overheid daartoe heeft, hangen in het westerse democratisch bestel af van het mandaat dat het volk geeft. In dat opzicht worden we in toenemende mate geconfronteerd met een probleem. Omdat het volk zich massaal door eigenbelang laat leiden, kan de overheid moeilijker haar verantwoordelijkheid waarmaken om het welzijn van allen te bevorderen. Eigenbelang is niet alleen schadelijk voor het goed functioneren van de markt, maar ook voor het goed functioneren van de democratie.

Donald Trump

Een recent voorbeeld is het handelsakkoord tussen Europa en Canada. Na zeven jaar onderhandelen is er een akkoord bereikt dat naar verwachting ten goede komt aan Europa en Canada. Maar kleine boeren in Wallonië vrezen dat het akkoord ten koste zal gaan van hun boterham. Dat heeft ertoe geleid dat de Walen het akkoord blokkeren. Een deelbelang belemmert zo de realisatie van het gemeenschappelijk belang op veel grotere schaal.

Een ander voorbeeld zijn de kolenmijnen in de Amerikaanse staat West Virginia. Omdat kolen erg vervuilend zijn, moesten veel mijnen gesloten worden. Inwoners van West Virginia hebben er groot belang bij dat dat niet gebeurt. Donald Trump heeft beloofd dat als hij president wordt, hij hier een stokje voor zal steken. Veel inwoners van West Virginia zijn daarom van plan op Trump te stemmen.

Meer algemeen kan men ook extreme vormen van nationalisme als een uiting van een sterk op eigenbelang gericht volk beschouwen, waarbij er te weinig oog is voor het belang van andere volken. Hoe schadelijk nationalisme kan uitwerken op het algemeen welzijn weten wij maar al te goed uit het verleden.

Rechtvaardige afweging

Ook in Nederland lopen wij het risico dat de politiek te veel ingesnoerd wordt door het nauwe eigenbelang. Natuurlijk zorgt een representatieve democratie er als het goed is voor dat verschillende belangen op een redelijke wijze gerepresenteerd worden door de verschillende politieke partijen. Maar dat is niet voldoende om ervoor te zorgen dat de belangen van hen die daarbuiten vallen voldoende meegewogen worden. Zoals de belangen van toekomstige generaties of de belangen van mensen van buiten het eigen land.

Van burgers mag je daarom verwachten dat zij zich bij de komende verkiezingen niet alleen laten leiden door wat een partij te bieden heeft voor hem of haar persoonlijk, maar ook of het verkiezingsprogramma van die partij verantwoordelijkheid neemt voor een rechtvaardige afweging van de belangen van anderen.

Laten wij hopen dat in de komende verkiezingen het politieke landschap daarbij niet te veel verkruimelt. Als iedere Nederlander denkt een eigen partij te moeten oprichten omdat de bestaande partijen zijn of haar belangen niet goed vertegenwoordigen, wordt ons land evengoed onbestuurbaar.

Aan de andere kant, misschien is dat nog te verkiezen boven de situatie in de Verenigde Staten, waar je maar tussen twee smaken kunt kiezen: Trump of Clinton. Je zou maar een Republikein zijn die om principiële redenen moeite heeft met Clinton, maar voor wie Trump al helemaal geen optie is.

Johan Graafland, hoogleraar economie, onderneming en ethiek aan Tilburg University. Reageren? rubriek­forum@refdag.nl