Is het mogelijk om na de overstelpende hoeveelheid boeken en wetenschappelijke artikelen die reeds aan deze reformator gewijd zijn, nog met een frisse blik naar hem te kijken? Dr. Herman Selderhuis, hoogleraar aan de Theologische Universiteit Apeldoorn en directeur van Refo500, heeft aan de vooravond van het vijfhonderdste herdenkingsjaar van de Reformatie overtuigend aangetoond dat deze vragen met ja beantwoord kunnen worden.

Dr. Selderhuis valt met de deur in huis: „Luther was een probleem.” Hij was niet alleen een moeilijk mens voor mensen die in zijn nabijheid leefden en werkten, maar ook voor hooggeplaatste stervelingen zoals de keizer en de paus.

Toen Philippus Melanchthon tijdens het geven van college onderbroken werd omdat een bode het bericht van Luthers dood kwam brengen, heeft hij gezegd: „Gestorven is hij die op Israëls wagen zit, hij die de kerk in deze laatste dagen der wereld geleid heeft.” Woorden die direct herinneren aan Elisa’s woorden bij de hemelvaart van de grote profeet Elia. Enkele dagen later heeft Melanchton bij Luthers begrafenis echter niet verzwegen hoe moeilijk het karakter van de reformator was en dat hij vaak onbeheerst kon optreden.

Wie dit mooi geïllustreerde en in een frisse stijl geschreven boek leest, wordt niet overladen met een veelheid aan meningen en Lutherinterpretaties. De ruim 600 noten aan het einde van het boek verantwoorden hoofdzakelijk waar de auteur Luthers eigen woorden en die van zijn tijdgenoten gevonden heeft.

Op zoek

In 1982 heeft de Nederlandse theo­loog en historicus Heiko Oberman op weg naar de herdenking van de vijfhonderdste geboortedag van Luther, de levensgang van de reformator beschreven vanuit het perspectief van een mens tussen God en duivel. Dr. Selderhuis kiest voor een andere insteek: een mens op zoek naar God. In Psalm 14 lezen we dat er niemand is die God zoekt. Wanneer een mens niet op zoek is naar God, maakt hij zich afgoden. Calvijn concludeerde „dat de geest van de mens om zo te zeggen een werkplaats is waarin voortdurend afgodsbeelden gemaakt worden” (Institutie I.11.8).

In deze biografie van Luther wordt zichtbaar hoe Gods genade gestalte heeft gekregen in dit unieke mensenleven. Opgegroeid in de schoot van de moederkerk, zijn bij Luther de ogen opengegaan voor de peilloze diepte en rijkdom van Gods rechtvaardigheid.

Monnik

Dit boek wil nadrukkelijk geen geschiedenis van de Reformatie zijn. Luthers leven wordt verdeeld in tien kortere en langere periodes, die elk een eigen typering krijgen: kind, student, monnik, exegeet, theoloog, architect, reformator, vader, professor en profeet. Reformator-zijn blijf bij Luther echter niet beperkt tot de spannende jaren 1521 tot 1525. Hetzelfde geldt voor zijn monnik-zijn. Volgens dr. Selderhuis is Luther zelfs levenslang monnik gebleven. Tot zijn dood heeft hij gehoorzaam, kuis en arm geleefd.

Joden

Een thema dat extra nieuwsgierig maakt is de vraag hoe de auteur Luthers uitspraken over de Joden waardeert. Dr. Selderhuis heeft dit heikele onderwerp bewaard voor het laatste hoofdstuk – profeet. De eerste zondag van oktober staat voor verschillende protestantse kerken in het teken van Israël. In deze maand vallen Jom Hasjana (Nieuwjaar), Jom Kipoer (Grote Verzoendag), Soekot (Loofhuttenfeest) en Simchat Thora (Vreugde der Wet).

Rondom of op de laatste zondag van de maand herdenken we de Reformatie. Onopgeefbaar verbonden zijn met Israël én respect en dankbaarheid hebben voor hetgeen Luther voor de kerk betekent, kunnen die twee samengaan? Dr. Selderhuis erkent dat Luther met zijn geschriften over de Joden een enorme ravage heeft aangericht en dat deze geschriften in de vorige eeuw op een heilloze manier misbruikt zijn door de nationaalsocialistische propaganda.

Tegelijk moet gezegd worden dat Luther met zijn uitspraken in de zestiende eeuw niet uniek is geweest. De schimpscheuten over de Joden uit de mond van een man als Erasmus liegen er ook niet om. Gaandeweg is Luthers mening over de Joden steeds negatiever geworden, omdat zij weigerden het Evangelie als boodschap van hun verlossing te aanvaarden.

Uiteraard kon Luther niet bevroeden hoe zijn woorden later gretig zouden worden opgenomen. Maar terecht concludeert dr. Selderhuis: „Dat gesteld wordt dat zijn woorden mede schuld hebben aan de moord op miljoenen Joden, had hij kunnen voorkomen door het beginsel van sola scriptura (alleen de Schrift, WM), waar hij anderen zo ijverig mee om de oren sloeg, ook op zijn eigen mening en houding toe te passen.”

Misverstanden

Met hardnekkige misverstanden die maar moeizaam zijn uit te roeien, wordt in dit boek afgerekend. Ik noem de vermeende armoede van zijn ouders en het tafelgesprek waarin hij vertelde dat hij in de universiteitsbibliotheek van Erfurt voor het eerst een Bijbel had gezien. Luther overdrijft wanneer hij doet voorkomen dat de Bijbel zelfs veracht werd. Eenmaal monnik in het augustijner klooster kreeg hij zijn eigen Bijbel. In het klooster heeft hij geleerd dat Bijbellezen eigenlijk ”Bijbelluisteren” is. Beeldend heeft Luther onder woorden gebracht dat het aankomt op het herkauwen van de Bijbeltekst. Tijdens zijn colleges is hij zijn studenten daarin voorgegaan.

Bij het lezen van dit boek komen we er weer van onder de indruk hoeveel moeite en energie Luther zich getroost heeft om de woorden van de Bijbel heel dicht bij gewone mensen te brengen. Bij zijn vertaalwerk heeft hij nieuwe woorden voor de Duitse taal gesmeed. Een aantal woorden is ook in het Nederlands in gebruik gekomen. Wie realiseert zich bij het horen van woorden als ”zondebok”, ”kleingelovig” en ”avondmaal” dat dit woorden zijn die Luther al vertalend heeft neergeschreven?

Catechismus

In dit zorgvuldig geredigeerde boek is het een ”slip of the pen” als Luthers Catechismus vergeleken wordt met andere, protestantse catechismussen. De volgorde van Luthers Catechismus is gebod, geloof, gebed, sacramenten. „Deze volgorde zou bepalend worden voor vele protestantse catechismussen, zoals de Heidelbergse Catechismus.” De volgorde van de Heidelbergse Catechismus is echter geloof, sacramenten, gebod en gebed, waarbij aangetekend moet worden dat de wet in zondag 2 al even aan de orde komt.

In 2008 heeft dr. Selderhuis de reformator van Genève –Calvijn– voor het voetlicht gebracht; in 2016 de reformator van Wittenberg. Wanneer we vooruitzien zou er –Deo volente– omstreeks 2025 een toegankelijke biografie van Martin Bucer, de reformator van Straatsburg, kunnen verschijnen…

Boekgegevens

”Luther. Een mens zoekt God”, dr. Herman J. Selderhuis; uitg. De Banier, Apeldoorn, 2016; ISBN 978 94 6278 642 4; 333 blz.; € 24,95.

Klik hiervoor alle artikelen uit het thema Reformatie