Die onthulling deed prof. G. Harinck vrijdag in Kampen op een congres van het Archief- en Documentatiecentrum van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt.

Thema van het congres was de houding van de gereformeerden in de eerste jaren van de Duitse bezetting. Daarbij werd met name aandacht besteed aan de gereformeerde predikant ds. J. W. Tunderman uit Groningen. Aan hem was ook een kleine expositie gewijd. Begin 1942 werd hij door de Duitsers opgepakt vanwege zijn verzetshouding. Op Tweede Kerstdag van dat jaar overleed hij in Dachau als gevolg van medische experimenten.

Schilder wees in 1940 het optreden van NSB’ers en andere collaborateurs scherp af. Hij ging er echter van uit dat het Nederlandse volk alle onlusten zou afkeuren en alle gewapend verzet ver weg zou wensen. Later, bij de naoorlogse heruitgave van zijn artikelen, maakte hij daarvan: „Alle gewapend verzet dat eigenmachtig is.”

In 1941 trad Schilder, als bestuurslid van de NCRV, toe tot de door de Duitsers gecreëerde Christelijk Radio Stichting. Dit deed hij ondanks het negatieve advies van het gereformeerde lid van de Hoge Raad, mr. J. Donner. Schilders benadering van de Duitse bezettingsmacht was legalistisch. Hij baseerde zich op het Landoorlogreglement. Dat was trouwens ook de gangbare benadering in gereformeerde kring.

Op te roepen tot een totaal verzet tegen het misdadige regime van de nazi’s, zoals Karl Barth dat deed, was voor Schilder een brug te ver. Wel was hij bereid samen te werken met barthiaanse theologen (ondanks zijn grote bezwaren tegen hun theologie), om gezamenlijk front te maken tegen de totalitaire staat.

Dr. P. Bak signaleerde op het congres dat in de kring van de illegaliteit de gereformeerden het meest terughoudend waren ten aanzien van verzetsdaden, met name ten aanzien van liquidaties. Artikelen van de latere VU-hoogleraar Gesina van der Molen werden door de eindredactie van Vrij Nederland soms aanzienlijk aangescherpt. Trouw veroordeelde in 1943 de liquidatie van H. A. Seyffardt, commandant van Nederlandse oostfrontstrijders.

Een gereformeerde die al voor 1940 actief was in het verzet tegen de nazi’s, was ds. F. Slomp, later bekend als Frits de Zwerver. D. Kaajan, medewerker van het Nationaal Archief in Den Haag, wees erop dat ds. Slomp in de jaren dertig als predikant van Heemse de gereformeerden aan de overkant van de grens waarschuwde tegen het antichristelijke karakter van het nationaal-socialisme. De tweerijkenleer van Luther droeg volgens hem bij aan de opgang die de nazi’s in Duitsland hadden gemaakt.

Na de oorlog zag hij ook Kuypers scheiding tussen de kerk als instituut en de kerk als organisme als een van de oorzaken waardoor de Gereformeerde Kerken te weinig van zich hadden laten horen. „Velen meenden dat de kerk zich niet met de politiek mocht bemoeien. Predikanten hielden tijdloze preken uit angst voor eigen leven en vrijheid. Anderen dachten piëtistisch en zagen de kerk allereerst als heilsinstituut.”

In het leven van schoolhoofd A. Janse uit Biggekerke zijn duidelijk twee botsende lijnen te onderscheiden, aldus dr. C. Kramer-Vreugdenhil. „Zijn lijdelijke opstelling na mei 1940 vormt een volstrekte tegenstelling tot de houding die hij voor de oorlog tegenover het nationaal-socialisme had ingenomen.”

Janse van Biggekerke was in de vooroorlogse gereformeerde wereld een bekend man. Hij had goede contacten met VU-hoogleraar Vollenhoven. Op allerlei fronten was hij actief. In 1932 schreef hij een scherpe brochure tegen het fascisme.

Na de nederlaag van 1940 veranderde hij echter totaal. Hij baseerde zich op het gebod van gehoorzaamheid aan de overheid. Daarnaast wees hij op de boodschap van de profeten, die het volk maanden tot onderwerping aan Babel. Bij die teksten was hij bepaald. Zoals toen de afval in Israël groot was, gold dat nu voor het Nederlandse volk en vooral de Gereformeerde Kerken. God had Hitler en Mussolini verhoogd en geroepen tot grote historische daden.

Met die boodschap stond hij in eigen kring vrijwel alleen. Slechts in ds. B. Telder uit Breda vond hij een medestander. Beiden sloten zich na de oorlog aan bij de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, hoewel zij Schilders verzetshouding volstrekt niet deelden.