De premier reageerde als door een wesp gestoken, en onder druk van de regeringsfracties in de Kamer (en tegenover draaiende tv-camera’s) koos Van Aartsen eieren voor zijn geld.

Wat had Balkenende nu precies gezegd? Dat armoede in de wereld als voedingsbodem voor terrorisme fungeert. Had de premier daarmee het islamitisch terrorisme vergoelijkt? Is verklaren -wat Balkenende had willen doen- hetzelfde als vergoelijken?

Waarom reageerde Van Aartsen eigenlijk zo fel? Omdat hier een klassiek thema opdook, waarmee publiciteit te behalen viel. Verklaring van het kwaad. Niets is zo omstreden, omdat -zo luidt een oude opvatting- het kwaad zich niet láát verklaren: het heeft de bron van verdorvenheid volledig in zichzelf. Zodra het kwaad verklaard kan worden, is het geen kwaad meer en zijn we het aan het vergoelijken.

Kun je het kwaad verklaren zonder het automatisch te vergoelijken? Natuurlijk kan dat, alleen vraagt het om een zorgvuldige benadering. Strikt genomen is verklaren het amoreel analyseren van omstandigheden. Getroffenen en betrokkenen vatten dat ten onrechte op als een in hun ogen immorele waardering van de boosdoeners. Maar dat is niet zo: verklaren is een geheel andere discipline dan vergoelijken, of de keerzijde daarvan, veroordelen of bestrijden. Verklaren is per definitie een amorele bezigheid en kan dus nooit gelijkstaan aan vergoelijken. Voor dat laatste moet je als het ware een andere kamer in, waar de morele kant van de zaak aan de orde wordt gesteld.

Op de juiste wijze toegepast is verklaren geen vergoelijking, maar juist een verbreding, precisering (en dus eventueel inperking, dat wel) of verzakelijking van het kwaad, waardoor de aanpak ervan des te effectiever kan gebeuren.

Intussen vraagt het islamitische radicalisme als agressieve ideologie, boosaardig in zichzelf vanwege zijn doelen en motieven (uitroeiing van de westerse beschaving), om acute bestrijding. Daarnaast is het nuttig om te zoeken naar de aantrekkingskracht van dit islamitisch terrorisme. Daar een verklaring voor vinden is zelfs een wezenlijk onderdeel bij de bestrijding van het terrorisme op langere termijn. Oppervlakkig bezien hoeft die zoektocht niet veel energie te kosten, want terroristen helpen bij die zoektocht graag mee. Ons terrorisme, zeggen ze, wordt gevoed door het Israëlisch-Palestijnse conflict, de armoede in de wereld, de bezetting van Irak. Kortom, alles wat maar even de moslimwereld kan mobiliseren wordt door Bin Laden uit de kast gehaald teneinde zo veel mogelijk aanhang te verkrijgen. In werkelijkheid zijn terroristen vaak rijke lieden, die hun vaderland en hun familie hebben verruild voor westerse steden. En daar gaan heel andere factoren een rol spelen bij hun keus voor het terrorisme: frustratie bijvoorbeeld over de identiteitscrisis die ze er ervaren. Als antwoord daarop hanteren ze een oud gezegde, maar dan in omgekeerde volgorde: „If you can’t join them, beat them” (Sla erop als ze je niet accepteren).

Op dit punt is Balkenendes uitlating -dat armoede het terrorisme voedt- koren op de molen van Bin Laden, en dus tamelijk naïef.