Prof. dr. A. P. Bos, emeritus hoogleraar antieke wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, voerde samen met prof. dr. G. P. Luttikhuizen de redactie van een bundel over de gnostiek, onder de titel ”Waar haalden de gnostici hun wijsheid vandaan? Over de bronnen, de doelgroep en de tegenstanders van de gnostische beweging” (uitgeverij Damon, Budel). De uitgave is het resultaat van de bezinning van een werkgroep van theologen, filosofen en classici die vanaf 1999 bij elkaar komt.

Lichtvonk

Gnostiek is de naam van de vroegchristelijke beweging die een tegenstelling leerde tussen stof of materie enerzijds en de geest en het geestelijke anderzijds. De mens wordt gezien als een in essentie zuiver geestelijk (en zelfs goddelijk) wezen met een „goddelijke lichtvonk” van God. Deze keert weer terug naar Hem na de bevrijding uit het aardse lichaam. Deze wereld is geschapen door een kwade scheppergod –vaak geïdentificeerd met de Schepper in het Oude Testament– die de zielen uit het oorspronkelijke rijk van licht heeft gestort in de duisternis van deze wereld. De opdracht voor de mens is om door inzicht en kennis (”gnosis”, vandaar ook de term gnostiek) de ziel te bevrijden van de aardse omhulsels en terug te keren naar het licht.

Er bestaan heel wat theorieën over de oorsprong van de gnostiek. De een beschouwt die als een oosterse dualistische beweging, met joodse, Iraanse of Egyptische wortels, de ander ziet er de invloed van de Griekse filosofie in. Voor de een is er een verbinding met een geheime, esoterische leer van Jezus, voor de ander bestond de gnostiek al lang voor het christendom.

Zoals er talloze interpretaties zijn van de gnostiek, zo was er ook binnen de werkgroep verschil van mening. De bundel laat die meningen naast elkaar staan, en erkent daarmee de verscheidenheid binnen de gnostiek, maar ook binnen het vroege christendom. Veel wetenschappers stellen tegenwoordig dat het vroege christendom pluriformer was dan vaak gedacht; de heterodoxie was er al vanaf het begin van de kerk.

Hét grote bezwaar van de kerk –vooral van de kerkvaders– tegen de gnostiek was de onderwaardering of zelfs verwerping van het Oude Testament en het idee dat het kwaad in de schepping als zodanig ingebakken zit. Verder was er bezwaar tegen de stelling dat kennis vooral een zaak van diep inzicht is. Die visie gaat voorbij aan de waarde van het geloof en de letterlijkheid van de teksten van de Schrift.

Volgens prof. Bos waren gnostici zoekers naar een „omvattend zin-perspectief” waarin een antwoord gevonden werd op het bestaan van het kwaad en alle ellende in deze wereld. „Zij hadden het aureool van een geheime kennis die voor anderen gesloten bleef, die ze kregen door een allegorische of vergeestelijkende uitleg van de Bijbel. Maar dan laat je de tekst buikspreken.”

„Kennisse”

De bundel besteedt veel aandacht aan het werk van gnostiekkenner prof. Gilles Quispel uit Utrecht. Die ervoer een duidelijke verwantschap tussen de mentaliteit van de gnostici en de gereformeerde bevindelijke vroomheid met haar sterk mystieke inslag, zoals hij die in zijn jeugd in de Alblasserwaard was tegengekomen. Daar werd gesproken over de „kennisse” van het hart, zoals Quispel de Griekse term gnosis graag vertaalde.

Interessant is ook de beschrijving door G. K. Bos, zoon van A. P. Bos, van de manier waarop Quispel de pas ontdekte gnostische geschriften van de bibliotheek van Nag Hammadi dankzij koningin Juliana en minister van Buitenlandse Zaken Beyen naar Nederland haalde. Quispel ontmoette daarbij regelmatig de omstreden gebedsgenezeres Greet Hofmans.

Zijn de gnostici nu ketters, of wilden zij de Bijbelse boodschap gewoon aanpassen aan de toenmalige filosofie?

Prof. Bos: „Voor mij is het allebei waar. Er zijn duidelijke buiten-Bijbelse invloeden aan te wijzen. Gnostici zagen de mens als iets goddelijks dat aan lager wal is geraakt. Je komt daarmee haaks te staan op de goedheid van de schepping, die door de zondeval teloor is gegaan. De gnostiek is volgens mij beïnvloed door de Griekse afwijzing van een Scheppergod, met name bij Aristoteles. Een God die eerst niets deed en daarna de wereld schiep zou veranderlijk zijn, zo redeneerde hij.”

Hoe komt het dat veel mensen zo geïnteresseerd zijn in de gnostiek? Apocriefe evangeliën, de ”verborgen leer” van Jezus en de romans van Dan Brown krijgen veel aandacht. Zit daarin een afkeer van het kerkelijke instituut met zijn orthodoxe leer?

„Ik denk dat argwaan inderdaad een grote rol speelt. Men presenteerde de ontdekkingen van allerlei gnostische geschriften in de vorige eeuw als iets nieuws, als zou de kerk eeuwenlang de waarheid hebben onderdrukt. Daarom was de televisieserie van Quispel over de gnostiek, getiteld ”Verliezers”, zo populair. De strekking was dat de gnostici hadden moeten winnen.

De belangstelling voor de gnostici is nog onverminderd groot. Onderzoekers als Jacob Slavenburg en vele anderen maken er een cultus van. Voor mij zijn gnostieke geschriften niet heilig, maar wetenschappelijk wel erg interessant, omdat ze licht laten schijnen over de vroegchristelijke kerk. Deze heeft mijns inziens terecht de gnostiek als heterodox afgewezen.”