Theo en Leo Salemink, zoons van Bernard Salemink, beschrijven in ”Ondankbare grond” het leven van ”de kleine boer” aan de hand van hun eigen familiegeschiedenis.

Ondankbare grond, daarmee is het Achterhoekse zand in negentiende-eeuwse archieven wel aangeduid. De marges van het boerenbestaan waren er smal. Zand is niet vruchtbaar, het droogt snel uit. Niet alle gewassen groeien erop. Tien generaties Salemink verbouwden vooral rogge en boekweit. Een paar koeien en enkele varkens waren er meestal ook, vooral voor eigen gebruik en natuurlijk voor de bemesting van de grond. Pas in de loop van de twintigste eeuw werden varkens een belangrijke bron van inkomsten, ook voor de Saleminken.

Boer zijn Theo en Leo Salemink niet geworden. Priester evenmin, al gingen ze in de nadagen van ”het rijke roomse leven” nog wel naar het kleinseminarie om zich daarop voor te bereiden. De tijden veranderden echter, niet alleen in de landbouw, ook in de kerk, ook in de Achterhoek. Theo Salemink werd historicus en theoloog en doceerde geschiedenis van kerk en maatschappij aan de universiteit van Tilburg. Leo Salemink werkte lange tijd in het voortgezet onderwijs als docent geschiedenis en als freelanceredacteur voor educatieve uitgeverijen.

Fijngevoelig en liefdevol schetsen de broers op basis van literatuur, veel archiefonderzoek en mondelinge geschiedschrijving de lotgevallen van vier eeuwen Saleminken op de grens van de Achterhoek en de Liemers. Tien ”zandboeren” en hun vrouwen, „boerinnen van formaat uit een voormoderne tijd, van Hille tot Mina.” Vanaf de eerste sporen in de archieven zijn de Saleminken pachtboeren. Pachters van de heer van Wisch, van de monniken in Emmerik en later, meer dan een eeuw, van het Duitse geslacht Hohenzollern-Sigmaringen.

Overlevingskunstenaars

Het is een leven lang hard werken op het Achterhoekse zand, van generatie op generatie. De boer moet overleven en elke keer weer opnieuw beginnen, als de soldaten van Oranje, Spanje of Napoleon hem van zijn grond verjagen en zijn koeien roven, als de late vorst de boekweit vernielt, de natte zomer de rogge zwart maakt, veepest de koeien bedreigt of het goedkope graan uit Amerika de Nederlandse boer failliet doet gaan. De Saleminken maken veel mee: de landbouwcrisis van 1889, de crisis van de jaren dertig, oorlogen, overstromingen, misoogsten en tornado’s, maar ze staan steeds weer op, ze beginnen opnieuw. Soms zit er, zonder bijstand of verzorgingsstaat, niets anders op dan opkrabbelen als tuinman en dagloner.

De geschiedenis en de verhalen tonen „stugge overlevingskunstenaars op de grens van natuur en eigen werkkracht”, zo typeren Theo en Leo hun voorouders. „De koeien moeten wel gemolken worden, is hun levenswijsheid. Gewoon doorgaan zolang ”a-j tied van léven” hebt. Door bijvoorbeeld vier of vijf generaties achter elkaar als knecht een weduwe met kinderen te trouwen. Zo kom je tenminste aan een boerderij. Overleven en verdergaan. Soms wel degelijk inspelend op verandering en verbetering als dat het kleine boerenbedrijf sterker maakte, bijvoorbeeld een nieuw werktuig, een ander soort graan. Altijd beseffend dat er na goede jaren soms ook weer slechte jaren komen. En altijd rekening houdend met het gezin en het doorgeven van de boerenhoeve aan een volgende generatie. Overleven en doorgeven, daar ging het om.”

Kunstmest, melkfabriek, boerenbond én veel wilskracht helpen. „Met en soms ook even zonder gezond boerenverstand, steeds reagerend op nieuwe ontwikkelingen, maar ook vasthoudend aan oude verworvenheden, duwen zij de draad van hun leven door het oog van de tijd. Levend en werkend van gebeurtenis naar gebeurtenis. Zonder grote toekomstvisioenen, eerder op traditie en ervaringen gericht. Geen domme behoudzucht, maar boerenconservatisme zoals sparen voor moeilijke tijden of sober leven in plaats van die stadse consumptiedwang. Modern en conservatief tegelijk. Het dorp is hun wereld, familie hun biotoop en de kerk is steun en toeverlaat, maar ook moreel baken.”

Vader Bernard en moeder Mina zijn de laatsten in de rij van de tien generaties. „Als in de twintigste eeuw vooruitgang opdoemt aan de horizon, zullen crisistijd en wereldoorlog hun leven tot op het bot verstoren. Na de oorlog gaat het snel met schaalvergroting en bio-industrie. Uiteindelijk komt er welvaart in de jaren zestig, maar dan is er ook de verwarring met de leegloop van de kerken en jongeren die demonstreren voor of tegen van alles. De geestelijke rust van boer Bernard Salemink en zijn vrouw raakt verstoord.” De televisie én de kinderen brengen de moderne tijd in hun leven. „Zo komt het einde van ”de oude boer” in zicht na vier eeuwen strijd om beter bestaan”, aldus hun zoons Theo en Leo.

Spiegel

De twee Saleminken belichten meer dan alleen de eigen familiehistorie, die zij ook voortdurend in de context van de tijd plaatsen. „Veel boeren in dit Achterhoekse land waren pachters. Een bredere geschiedenis van het lot van de boeren op het zand ontvouwde zich. Afhankelijkheid van de hoge heren, goede en slechte tijden, bloei en neergang van de landbouw. Katholieke achterstelling en katholieke emancipatie. Mannenwerk en vrouwenwerk. Kindersterfte en kinderliefde. Zo werd deze familiegeschiedenis een spiegel van een veel bredere geschiedenis. Een epos niet enkel over één familie, maar pars pro toto voor een veel grotere groep pachtboeren, knechten en meiden, dagloners en emigranten.”

Theo en Leo Salemink beseffen dat ze verder reiken dan de Achterhoek. „Het levensverhaal van deze tien ‘overlevingskunstenaars’ staat ook voor het leven van de boer op het zand in andere gebieden van Nederland, misschien wel voor het leven van de boer in het algemeen. Geen groot vooruitgangsgeloof, maar overleven en opnieuw beginnen. De koeien moeten wel gemolken worden, totdat een nieuwe tijd aanbreekt en de melkrobot het overneemt.”

Boekgegevens

”Ondankbare grond. Een boerenepos”, Leo en Theo Salemink; uitg. Fagus, Aalten; ISBN 978 94 9163 425 3; 300 blz.; € 19,95 (excl. € 6,95 verzendkosten). Te bestellen via salemink@planet.nl.