Theologen, predikanten en ook leken hebben de afgelopen decennia iets herontdekt van de rijkdom aan inzichten in de geschriften van John Owen (1616-1683). Nog steeds roept zijn gave om orthodoxe formuleringen te verbinden aan diepgaande pastorale bezinning bij velen weerklank op. Maar we vergeten gemakkelijk dat zijn voorstellen om christelijke spiritualiteit in te kaderen, ontstaan zijn als reactie op wat hij beschouwde als drie belangrijke gevaren: de opkomst van het rationalisme, geestdrijverij zonder kennis en een verstikkend bijgeloof. Omdat Owen drie gevaren tegelijk bestreed, kon hij uitersten vermijden. Deze benadering verklaart waarom velen zijn leerstellige en pastorale observaties zelfs vier eeuwen na zijn dood nog leerzaam en aannemelijk vinden.

”Bijgeloof”, zoals Owen het beschouwde, was een overblijfsel uit de Rooms-Katholieke Kerk in de middeleeuwen. Lege rituelen en imponerende praktijken versmoorden echte spiritualiteit. Maar daarna kwamen er tegenovergestelde dreigingen op, die van rationalisme en geestdrijverij (denk aan de vroege quakers). In zijn ogen waren ze allemaal even problematisch en konden niet genegeerd worden. Elk van de drie door Owen bestreden gevaren benadrukte een aspect van de waarheid dat vervolgens verkeerd werd begrepen en toegepast. De rede en de persoonlijke ervaring van het goddelijke zijn allebei belangrijk. Maar als ze te veel gewicht krijgen, vertekenen ze de christelijke spiritualiteit.

Redelijkheid was voor Owen niet het in stelling brengen van Bijbelse tegenover vroegmoderne vooronderstellingen. De heilige Schrift moest de rede juist vormen en voorschrijven hoe hij behoort te functioneren. Owen was zich bewust van de gevaren die ontstaan als de rede wordt beschouwd als een neutrale kracht, in plaats van iets wat wordt gevormd door eindigheid, zonde en persoonlijke ervaring.

”Geestdrijvers” was de minachtende term die puriteinen gebruikten voor mensen van wie ze meenden dat ze de subjectieve ervaring boven de Schrift en het volbrachte werk van Christus plaatsten.

Drie pijlers

In antwoord op de gevaren die Owen zag, ontwikkelde hij een rijke theologische spiritualiteit die het ware geloof moest beschermen en echte omgang met de drie-enige God versterken. Hij wilde leer en leven, geloof en ervaring, het persoonlijke en het kerkelijke, strijd en rust bij elkaar brengen. Owens benadering is gefundeerd op drie pijlers.

Allereerst is echte christelijke spiritualiteit van begin tot eind trinitarisch. Owen voorzag de problemen van de moderniteit die voortkomen uit de verwaarlozing van de omgang met de drie-enige God. Owen bestrijdt dit door niet slechts het dogma van de drie-eenheid te belijden, maar het een centrale plaats in zijn voorstel voor een echt christelijke spiritualiteit te geven. God, Die altijd en nooit anders is dan Vader, Zoon en Geest, is de God met Wie gelovigen omgang hebben. Wellicht is Owens aandacht voor de manier waarop gelovigen met elk van de goddelijke Personen omgaan en zo omgaan met de ene God, zijn belangrijkste bijdrage aan de westerse theologie en spiritualiteit.

Het is niet nodig om de liefde van de Vader te testen en te verdienen. Gelovigen zijn van die liefde overtuigd doordat de Vader Zijn Zoon zond door de Geest, vanuit de overvloed aan drie-enige liefde. Als christenen zo de Geest van aanneming hebben ontvangen, mogen ze God vrijmoedig aanroepen als „Abba, Vader.” Ze mogen hun vrees en verdriet aan Zijn voeten leggen, gerust dat Hij altijd voor Zijn kinderen zorgt.

De vleesgeworden Zoon is Gods grote Zelfopenbaring. Zijn heilige liefde en onvoorstelbare medelijden worden in Hem duidelijk. Hoe is de Vader? Kijk naar de Zoon. Hoe weten we of het de Geest van God is of een valse geest? De Heilige Geest brengt ons altijd tot aanbidding van de Zoon en leidt ons nooit van Hem af. Volgens Owen wordt het trinitarische karakter van christelijke spiritualiteit gewaarborgd door haar gerichtheid op Christus.

Bevestiging

Daarnaast accepteert echte christelijke spiritualiteit de schepping. Owens theologie leidt ertoe dat de gelovige ernaar verlangt de noodzaak van persoonlijke ervaringen van het goddelijke te bevestigen. Tegelijkertijd zuiveren en versterken echte ontmoetingen met God ons mens-zijn. God schiep ons met verstand, wil en emoties. Omdat de God van de schepping Dezelfde is als de God van de herschepping, zal het werk van de Geest deze geschapen vermogens eerder gebruiken dan ondermijnen.

De ”shakers” en de ”quakers” kregen hun bijnamen omdat de buitengewone ervaringen waar zij waarde aan hechtten, werden gezien als een bespotting van de menselijke waardigheid. Gelovigen waren zo meer aan de dieren dan aan het beeld van God gelijk. Volgens Owen kleineert de Geest het verstand niet, maar vernieuwt Hij het. Hij onderdrukt de wil niet, maar schakelt die in. Hij verwart de emoties niet, maar ordent ze in overeenstemming met goddelijke liefde.

Autoriteit

De derde pijler is dat echte christelijke spiritualiteit goddelijke autoriteit erkent, en zowel het persoonlijke als het gezamenlijke waardeert. Valse spiritualiteit is volgens Owen niet in staat om voorgeschreven goddelijke autoriteit te gehoorzamen. Alle autoriteit rust ten diepste in de drie-enige God. Maar God openbaart Zichzelf door het getuigenis van de Schrift. Individuen horen en lezen de Schrift binnen het grotere raamwerk van de kerk. Ze ontvangen de sacramenten en genieten Gods bijzondere vriendelijkheid in die kerkelijke setting. Deze door God gewilde bijeenkomst is de basis voor een stabiele omgang met God.

Owen geloofde dat de eredienst essentieel is voor wat een christen een christen maakt. Een pelgrim op een lange reis heeft vers voedsel nodig, en zo ontvangt de moede gelovige „porties innerlijke, heiligende, versterkende genade” in de bijeenkomst van Gods volk. Als gelovigen dit eenmaal ervaren hebben, zullen ze steeds sterker uitzien naar de gezamenlijke eredienst. Ze weten dat ze daar „geestelijke zegen en weldaden” kunnen ontvangen die hun emoties erbij betrekken en de vreugde in de drie-enige God aanwakkeren

Daarnaast geloofde Owen dat sacramenten de door God geheiligde middelen zijn „om daardoor omgang te beoefenen met God in Christus.” De omgang met God bereikt zijn hoogtepunt in de eredienst. De sacramenten zijn de ingestelde tekens en zegels van Gods aanvaarding en liefde, met de belofte van troost en kracht voor de reizigers aan deze kant van de heerlijkheid.

Emoties

John Owen vocht tegen gevaren die echte christelijke spiritualiteit bedreigden. Hij verwoordde een spiritualiteit die streeft naar omgang met de drie-enige God, waarbij de Geest ons deelgenoot maakt van de aanbidding van de Zoon aan de Vader.

Gelovigen ervaren deze omgang niet doordat ze de vermogens die God gaf uitschakelen, maar doordat de Geest deze vermogens vernieuwt. Zo krijgen ze de „zin van Christus.” Hun emoties worden gevangen door de goedheid van God, en hun wil wordt ijverig om gehoorzaam te zijn.

Deze omgang met God is persoonlijk en intiem, maar de hoogste uiting ervan wordt ontdekt en beleefd in de gezamenlijke eredienst.

De auteur doceert theologie aan Covenant College in Lookout Mountain, Georgia (VS). Hij schreef onder meer diverse publicaties over John Owen. Dit artikel is een samenvatting van zijn lezing donderdag op de John Owen Conference in Apeldoorn.