Datterode ligt verscholen tussen glooiende heuvels. De doorgaande tweebaansweg splitst het Duitse dorp in tweeën. De toren van de evangelisch-lutherse kerk steekt boven de vakwerkhuizen uit. Op het terrein van een autozaak, aan de rand van het gehucht, staan tientallen fonkelnieuwe Volkswagen-Kevers geparkeerd.

In dit 1200 zielen tellende plaatsje heeft SS’er Dirk Hoogendam na de Tweede Wereldoorlog zijn leven doorgebracht. Dorpelingen wisten van Hoogendams zwarte verleden, maar maalden daar nauwelijks om. Tot vorig jaar legde justitie in Nederland hem geen strobreed in de weg.

Drukte
De royale vrijstaande woning van Hoogendam aan de Fliederweg ziet er verzorgd uit. Naast de deur staat wat tuingereedschap. Als we aanbellen, doet zijn vrouw open. Na ons verzoek om Hoogendam te spreken, gaat ze een kamer in om korte tijd later weer terug te keren. Ze maakt een afwerend gebaar. Hoogendam wil niet praten. „De verhalen in de media zijn toch verdraaid.” De deur gaat dicht. De Bokser laat zich niet zien.

Hoe denkt Datterode over de oorlogsmisdadiger? Met name oudere dorpsgenoten zijn op de hand van Hoogendam, die jarenlang als groentehandelaar zijn brood verdiende. „Het is altijd een fatsoenlijke en behulpzame man. Laat hem toch met rust”, reageert een oudere inwoner geprikkeld. „Hij zal wel eens wat klappen hebben uitgedeeld, maar er zijn zoveel mensen geweest die in de oorlog slechte dingen deden. Ik moest mezelf ook op m’n dertiende bij een jeugdclub van de nazi’s melden. Als ik dat niet zou doen, dan zou me wat gebeuren.”

Een vrouw op leeftijd reageert al even gepikeerd. „Waarom wordt er zo’n drukte over die oude man gemaakt? Het is een prima vent. Het moet hier nu maar eens rustig worden. Er zijn wel andere dingen waar je over in kunt zitten. Wat is er allemaal niet in de oorlog in Kroatië gebeurd?”

Ook de 58-jarige kastelein van de plaatselijke herberg Hessenschränke schaart zich in het rijtje van Hoogendam-beschermers. „Dit is een afgesloten geschiedenis”, fulmineert de waard, terwijl hij een glas onder de biertap houdt. „Hoogendam voerde slechts bevelen uit. Er zijn in de oorlog zoveel misdadigers geweest. Iedere soldaat is een moordenaar.”

Verschrikkelijke dingen
Niet iedere inwoner van Datterode wuift de misdaden van Dirk Hoogendam weg. „Deze man heeft heel verkeerde dingen gedaan”, zegt een jonge vrouw. „De meningen in het dorp zijn verdeeld. De één zegt: Laat hem met rust; de ander vindt dat de man zijn straf moet krijgen.”

Dominee K. U. Schröter, voorganger van de evangelisch-lutherse kerk, is meteen op zijn hoede als hij de naam van Hoogendam hoort vallen. De voormalige SS’er is sinds jaar en dag lid van de plaatselijke gemeente. „Het recht moet zijn loop hebben”, zegt ds. Schröter in de deuropening van de pastorie. „Deze man heeft verschrikkelijke dingen gedaan. Als hij uiteindelijk niet voor de aardse rechter hoeft te verschijnen, zal hij zich eens voor de Rechter boven moeten verantwoorden.”

Duitsland tobt nog altijd met de last van het nazi-verleden, betoogt Schröter. „Het is een moeilijke geschiedenis. Dan gaat het over vragen rond schuld en verzoening, maar ook rond erkénning van schuld. En daar gaat het vaak mis. Veel mensen willen niet erkennen dat ze de eerste twintig, dertig jaar van hun leven een volstrekt verwerpelijke ideologie aanhingen. Soms zeggen mensen dat ze deel uitmaakten van het systeem. Maar dat is gevaarlijk. Je blijft ook als individu verantwoordelijk. Die kwesties spelen in heel Duitsland, en Datterode vormt daar geen uitzondering op.”

Hoogendam heeft de Nederlandse media tot dusver nog nooit te woord gestaan over zijn oorlogsverleden. Wel was hij -kort- in gesprek met een Duits tv-station. In dat programma zegt hij berouw te hebben over zijn wandaden.

Daarnaast had het regionale dagblad Werra-Rundschau mei vorig jaar een artikel met enkele citaten van de SS’er. In dat verhaal erkent Hoogendam dat hij heeft „geslagen en gefolterd.” Tegelijkertijd veegt hij zijn eigen straatje schoon. „We hadden veel alcohol gedronken, voordat we geslagen en gefolterd hadden. En ik had bevelen en stond onder druk. Ik zie mezelf niet als oorlogsmisdadiger.” Hoogendam noemt de Nederlandse justitie een „haatjustitie.”

Verjaring
Rond de persoon van Hoogendam is een juridisch steekspel losgebarsten, dat voorlopig nog niet ten einde is. Toen De Telegraaf vorig jaar april de verblijfplaats van de oorlogsmisdadiger onthulde, kreeg hij van de Nederlandse justitie korte tijd later zijn vonnis uitgereikt: levenslange celstraf. Hoogendam is in 1950 bij verstek veroordeeld wegens landverraad en mishandeling van gevangenen; eerst was het vonnis doodstraf, later werd dat omgezet in levenslang.

Hoogendam ontsprong echter de dans. Hij wist in 1945 uit gevangenschap te ontsnappen. De twintiger vluchtte naar Duitsland, waar hij in Datterode een vrouw trouwde. Hij leefde verder onder een schuilnaam: Dieter Hohendamm. De burgemeester van Datterode had er destijds geen bezwaar tegen om mee te werken aan de vervalsing, zo zegt Hoogendam in het interview met de Duitse krant Werra-Rundschau.

De rechtbank in Assen oordeelde vorige week dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk moet worden verklaard. De feiten waar het om gaat -landverraad en mishandeling- zijn verjaard. Ook een poging van het OM om de aanklacht te verzwaren met oorlogsmisdaden -waar geen verjaring voor geldt- leed schipbreuk. Voorlopig kan Hoogendam dus blijven zitten waar hij zit. Toch is hij nog niet van justitie af. Deze week ging het OM in cassatie bij de Hoge Raad. Hoogendams verdediging nam die stap ook.

Nieuw proces
Er is nog een kans dat het openbaar ministerie een heel nieuw proces start tegen Hoogendam. Dat zou dan gebaseerd moeten zijn op oorlogsmisdaden. Zo’n proces kan echter pas beginnen nadat de Hoge Raad in het ’oude’ proces een beslissing heeft genomen. De Assense persofficier mr. E. Läkamp wil „bevestigen noch ontkennen” dat er onderzoek is naar de mogelijkheden van zo’n nieuw proces.

Zelfs als er een nieuwe zaak tegen Hoogendam komt, is het nog zeer de vraag of de SS’er ooit achter de tralies zal verdwijnen. Probleem is namelijk dat Duitsland zijn eigen onderdanen op basis van de grondwet tot dusver niet uitlevert. Er zijn in Duitsland echter wetten in de maak die uitlevering wél toestaan. Maar ook dan is het nog hoogst onzeker of de oosterburen Hoogendam zullen uitleveren. „Een van de voorwaarden voor uitlevering moet namelijk zijn dat er sprake is van moord”, legt de Amsterdamse strafrechtgeleerde prof. dr. C. Rüter uit. „En voor moord geldt in Duitsland een andere definitie. Daar is pas sprake van moord als iemand op gruwelijke wijze is omgebracht of als er sprake is van rassenhaat.”

Weinig enthousiast
In Duitsland zijn naast Hoogendam nog enkele andere Nederlandse oorlogsmisdadigers ondergedoken die bekend zijn bij justitie. Het gaat om Heinrich Boere, Herbertus Bikker, Siert Bruins, Klaas Carel Faber, Jacobus Willem Munnikhuizen en Toon Soetebier.

Prof. Rüter twijfelt er sterk aan of ze ooit nog in de cel belanden. „Duitsland zal weinig enthousiast zijn die mensen uit te leveren. De Duitse overheid kan allerlei bezwaren gaan opvoeren: Die mensen zijn allemaal stokoud. Bovendien wordt de bewijsvoering steeds moeilijker. Getuigen vallen weg. En een rechter zal toch niet zo gauw afgaan op verhalen uit de tweede hand.”