Kuyper verzette zich tegen het algemeen christelijke karakter van het Nut
„Als het Nut in 1868 in een circulaire schrijft dat het algemeen christelijke staatsonderwijs goed is, komt Kuyper daartegen in verzet. Hij schrijft in een brochure die een jaar later uitkomt dat het Nut de naam christelijk onterecht gebruikt. Volgens Kuyper is het Nut in de achttiende eeuw christelijk begonnen, maar is het geleidelijk aan steeds algemener geworden”, vertelt prof. dr. George Harinck, hoogleraar geschiedenis van het neocalvinisme en directeur van het Historisch Documentatiecentrum aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. „Kuyper vindt daarom dat er naast de staatsscholen bijzondere, christelijke scholen moeten komen”, voegt Harinck eraan toe.
De hoogleraar plaatst het conflict tussen de predikant-politicus en het Nut tegen de achtergrond van de onderwijsstrijd. „Eind 1868 verdedigt het Nut met de bewuste circulaire de onderwijswet van 1857. Die onderwijswet was een uitwerking van de Grondwet van 1848 waarin de vrijheid van onderwijs wordt gestimuleerd. Die onderwijswet bevestigt de vrijheid van onderwijs. Naast de staatsscholen mogen dus andere scholen worden ingericht, maar de staat steunt financieel alleen de openbare scholen.”
Het is Groen van Prinsterer die in deze discussie zegt dat het openbaar onderwijs een christelijke grondslag moet hebben als er naar de bevolkingssamenstelling wordt gekeken, aldus Harinck. „Een school mag protestant zijn of rooms-katholiek, op de ene wordt de catechismus onderwezen, op de andere wordt over Maria gesproken.”
Maar Groen verliest die strijd. „Het staats- of openbaar onderwijs mag de algemene zedenwet in christelijke zin onderwijzen, maar dat mag niet expliciet gebeuren. Groen ziet dat hij de orthodox-christelijke school niet via de politiek kan regelen en stapt in 1857 uit de Kamer. Hij gaat het land in om het christelijk onderwijs te organiseren. In 1860 ontstaat dan de Vereniging van Nationaal Christelijk Onderwijs, die fondsen zoekt om scholen te stichten.”
Ouders die hun kind naar een bijzondere school sturen, moeten daar veel geld voor betalen, aldus Harinck. „Groen vindt dat niet correct, want die mensen betalen ook belasting en van dat belastinggeld wordt het openbaar onderwijs bekostigd.”
De beweging die Groen op gang brengt, groeit na 1870. „Groen legt uit dat openbare scholen niet christelijk zijn en probeert de bevolking van christelijke dorpen ervan te overtuigen dat het niet goed is dat ze hun kinderen naar de openbare school sturen. Dat valt niet mee, want de schoolmeester is zeg maar ouderling in de kerk. Waarom zouden zij hun kinderen niet naar de openbare school sturen? Groen blijft bij zijn standpunt.”
Op dat moment komt, aldus Harinck, het Nut in het geweer. „Die vereniging verdedigt de openbare school die de algemeen christelijke en maatschappelijke deugden onderwijst.”
En dan komt Kuyper met zijn brochure?
„Ja, en daarin beschrijft hij de geschiedenis van het Nut. Hij stelt dat het Nut in de 18e eeuw christelijk is begonnen, maar steeds algemener is geworden en dat het Nut zich verzet tegen christelijke scholen omdat het algemeen christelijke staatsonderwijs gewoon goed is. Kuyper zegt dat christenen zich tegen het Nut moeten keren. De vereniging is met hetzelfde sop als de wet van 1857 overgoten. Ze is alleen in naam christelijk.”
Kuyper kiest dus de zijde van Groen.
„Ja, bij een vergadering gehouden op 18 mei 1869 zien ze elkaar voor het eerst. Kuyper herhaalt dat de wet van 1857 niet deugt en is het met Groen eens dat er een voorstel moet komen om in de wet het woord christelijk te schrappen. Dat betreft de zin dat de openbare school opvoedt tot alle christelijke en maatschappelijke deugden. Groen en Kuyper vinden dat misleidend. Het gebeurt incidenteel, is hun gedachte, maar in zijn algemeenheid is de tendens dat het christendom moet wijken. De liberalen moeten eerlijk zijn en het woord christelijk uit de wet halen.”
Volgens Harinck komt er dan een „beroemde discussie” tussen Kuyper en Nicolaas Beets, collega-predikant van Kuyper. „Kuyper noemt het satanisch dat de overheid het woord christelijk ten onrechte gebruikt. Daarop reageert Beets: „U draait het mooie christelijke onderwijs dat er nog op de openbare school kan zijn de nek om. Dat noem ik demonisch.” De meerderheid kiest de zijde van Kuyper. Beets bedankt daarop voor de Vereniging van Christelijk Nationaal Onderwijs. Het betekent dat het christelijk onderwijs verder opschuift naar de orthodoxie. Dit is het begin van de verzuiling. Het idee dat onze natie christelijk is, valt uit elkaar. We zien ons land dan niet meer als een christelijke natie, maar als een land waarin christenen wonen die zich moeten organiseren en verdedigen.”