De Italiaanse politie sloeg afgelopen zaterdag in Rome een „Russische mol” in de boeien. De Portugese overheid had om zijn aanhouding gevraagd. Lissabon verdenkt de man –agent voor de Portugese inlichtingendienst SIS– van het doorspelen van geheime informatie over de NAVO en de Europese Unie aan Rusland. Tegelijk met de Portugees werd ook een Russische inlichtingen­officier opgepakt.

Buitenlandse mogendheden vergaren niet alleen in Portugal of Italië geheime informatie. In zijn vorige maand gepubliceerde jaarverslag schrijft de AIVD dat buitenlandse spionage –China, Rusland en Iran worden genoemd– ook in Nederland een groot probleem is. Spionnen proberen onder meer voortijdig politieke besluiten en standpunten in handen te krijgen.

Behalve de overheid ondervinden bedrijven in de hightechindustrie, de chemie, ”life sciences” en de energiesector eveneens schade van (cyber)spionage. Ze lopen het risico dat onder andere innovatie-initiatieven op straat komen te liggen.

De spionage bedreigt de nationale veiligheid, stelt de dienst. Gevraagd naar hoe die dreiging er concreet uitziet, schrijft de AIVD: „Als ontwerpen, kennis en knowhow op onrechtmatige wijze wegvloeien naar andere landen en de Nederlandse investeringen vervolgens voor niets zijn geweest, heeft dit impact op onze economie. Als onze economische positie verslechtert, heeft dat op zijn beurt weer effecten voor onze samenleving en uiteindelijk voor de nationale veiligheid.”

Rusland verstaat de kunst van het spioneren als geen ander. De AIVD: „Russische inlichtingenoperaties tegen het Westen vormen een wezenlijke bedreiging voor de veiligheid van Nederland en zijn EU-partners en NAVO-bondgenoten.”

Kerncentrale

Het aantal gevallen van cyberspionage stijgt sinds een jaar of drie explosief. Albert Kramer, technisch directeur van cyber­beveiligingsbedrijf Trend Micro, verklaart dit door de gespannen verhoudingen tussen Europa en Rusland en de onrust in het Midden-Oosten. „Vanwege verstoorde relaties hebben staten een toe­nemende belang om elkaars data in te zien.”

De beveiligingsonderzoeker is het met de AIVD eens dat cyberspionage de staatsveiligheid bedreigt. „Nederland is steeds afhankelijker geworden van digitale netwerken. Veel communicatie verloopt via internet. Als die wordt verstoord of afgeluisterd, heeft dat impact op de bestuurbaarheid van het land.”

Een concreter gevaar doemt op als hackers erin slagen in te breken in de computersystemen van dammen of kerncentrales. „Als zij tijdens een zware storm de Oosterschelde­kering weten open te zetten, kan dat levens kosten”, zegt Kramer. „Of wat als zij de controle over een kern­centrale overnemen? Eind vorig jaar veroorzaakten hackers een storing in een Oekraïense kerncentrale. Dat dit is gebeurd in een land dat voldoende ervaring heeft met kerncentrales en cyberterrorisme, stelt mij niet gerust dat Nederland en België de digitale risico’s rond hun kerncentrales 100 procent hebben afgedekt.”

Pawn Storm

In Nederland opereren vooral Russische en Chinese internetspionnen. Een bekende groep is Pawn Storm, een hackersgroep die vermoedelijk banden heeft met de Russische staat. Kramer: „Behalve in Syrië is Pawn Storm heel actief in Nederland en België. De hackers probeerden vorig jaar de Onderzoeksraad Voor Veiligheid aan te vallen, die toen de ramp met de MH17 onderzocht. Gezien de schaal waarop Pawn Storm opereert, zijn beschikbare middelen en de politieke informatie die het probeert te vergaren, is het vrijwel zeker dat er nauwe banden zijn met Poetin.”

Cyberspionage gaat niet ten koste van klassieke spionagemethoden, stelt de AIVD. Kramer denkt wel dat het zwaartepunt verschuift naar „spioneren vanachter het bureau” omdat dat goedkoper is en het soortgelijke resultaten oplevert.

Naast pogingen om hackers te vervolgen, probeert de Nederlandse overheid volgens de beveiligsonderzoeker „terug te slaan” door tegenaanvallen uit te voeren. „Die kant gaat het steeds meer op. We bewegen ons richting een cyberoorlog.” Op het gebied van preventie kan de overheid nog een slag maken, aldus Kramer. „Internetgebruikers zijn doorgaans naïef, zowel gewone burgers als mensen in dienst van de overheid.”

”Data breach”

De geconstateerde digitale spionage­aanvallen vormen volgens de AIVD „vrijwel zeker slechts een fractie van het werkelijke aantal.” De spionageactiviteiten die onder de radar blijven, baren Kramer zorgen. „We moeten banger zijn voor wat we niet zien. Veel digitale inbraken hebben we niet in de gaten.” Een ”data breach”, waarbij hackers grote hoeveelheden data buitmaken, is volgens hem in Nederland een kwestie van tijd.

Digitale spionage komt soms uit ongedachte hoek. „Vorig jaar bleek dat de Amerikaanse geheime dienst NSA de Duitse bondskanselier Merkel heeft afgeluisterd”, zegt Kramer. „De AIVD moet daarom niet alleen de blik naar het oosten richten, maar ook naar de Verenigde Staten.”

„Chantage geliefd middel SVR”

„Russische inlichtingendiensten zijn op permanente basis heimelijk aanwezig en actief in Nederland, net als in andere westerse landen”, aldus de AIVD. Ze jagen op wetenschappelijke en politieke informatie, weet dr. Ben de Jong, kenner van de Russische inlichtingendiensten.

Een aantrekkelijke Russin papt in Rusland aan met een ambtenaar van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken. Haar doel is de man het bed in te krijgen. De ambtenaar gaat gretig in op haar avances en heeft niet door dat een verborgen camera alles vastlegt. De rekening volgt na afloop: of hij per direct informatie wil geven over een politiek standpunt inzake een Russische kwestie. De ambtenaar zwicht voor het dreigement dat bij weigering de opgenomen video wereldkundig wordt gemaakt.

Motieven

Uiteraard is de Russin ingehuurd door de Russische Buitenlandse Inlichtingendienst (SVR). De (fictieve) casus illustreert een van de favoriete werkwijzen van de dienst: chantage. De SVR heeft meer troeven, want Russische inlichtingenofficieren gaan bij het rekruteren van agenten niet over één nacht ijs. Ze lichten kandidaten zorgvuldig door voordat ze hen benaderen, weet De Jong. Systematisch zoeken ze naar zwakke plekken.

Geld, ideologie, chantage, persoonlijkheid; dit rijtje verklaart volgens De Jong waarom mensen als agent voor de SVR willen werken. „Dit wordt samengevat als MICE: ”money”, ”ideology”, ”compromise”, ”ego”. Twee jaar geleden veroordeelde de Nederlandse rechter een ex-ambtenaar tot acht jaar celstraf vanwege het doorspelen van staatsgeheime informatie. Volgens het openbaar ministerie kampte de man jarenlang met schulden en was hij daarom voor de Russen een gewild doelwit. In de Sovjettijd werden vaak mensen gerekruteerd die de communistische ideologie deelden. Bij persoonlijkheid kun je denken aan mensen die het gevoel hebben dat de baas hun kwaliteiten miskent. Uit rancune spelen ze vertrouwelijke gegevens door.”

Agressief

Hoeveel Russische agenten –spionnen– er in Nederland actief zijn, durft De Jong niet te zeggen. „Hooguit enkele tientallen”, schat hij voorzichtig. Dat de AIVD Rusland tot de hoofdrolspelers rekent als het gaat om spionage in Nederland, verrast hem niet. „Het past in de agressieve houding richting het Westen die we de laatste jaren van het land zien. Rusland heeft de defensiebegroting enorm opgekrikt. De inlichtingen- en veiligheidsdiensten hebben meer geld gekregen. Dan ligt een stijging van spionageactiviteiten in het Westen voor de hand.”

Dat de SVR zo actief is, komt volgens De Jong ook doordat de huidige Russische regering grotendeels bestaat uit mensen die voor de KGB, de staatsveiligheidsdienst van de voormalige Sovjet-Unie, hebben gewerkt. „President Poetin was nota bene hoofd van de FSB, de opvolger van de KGB. Dat soort mensen is met een bepaald beeld van de internationale politiek opgegroeid. Alles wijst erop dat ze dat niet zijn kwijtgeraakt.”

Valt er voor Rusland wel wat te halen in het kleine Nederland? Dat lijdt geen twijfel, zegt De Jong. Het land hoopt wetenschappelijke kennis in handen te krijgen, waarmee geld voor dure onderzoekskosten wordt bespaard, en natuurlijk politieke informatie. „Via Nederland heeft Rusland toegang tot documenten die Nederland van de Europese Unie en de NAVO krijgt.”

Terrorismebestrijding

Of contraspionage voldoende prioriteit heeft voor de AIVD, is voor een buitenstaander niet eenvoudig vast te stellen, zegt De Jong. „Zeker is dat sinds 2001 de meeste aandacht uitgaat naar de bestrijding van islamitisch terrorisme. Tegelijkertijd is het personeelsbestand van de AIVD flink gegroeid. De politiek bepaalt waar de focus moet liggen en er is op dit moment niemand die minder wil besteden aan terrorismebestrijding ten gunste van contraspionage. Zo’n besluit zou niet uit te leggen zijn als er ineens een grote aanslag plaatsvindt.”

Ouders Tim en Alex bleken geheim agent

Je denkt dat je vader een normale baan heeft en je moeder gewoon huisvrouw is. Totdat de Amerikaanse inlichtingendienst FBI met een stormram voor de deur staat en je ouders even later geboeid afvoert in een geblindeerde auto op verdenking van spionage.

Het recent door de Engelse krant The Guardian opgetekende verhaal over Tim en Alex Foley geeft een boeiend kijkje in de werkwijze van de Russische Buitenlandse Inlichtingendienst (SVR).

Het leven van de broers verandert zes jaar geleden in een nachtmerrie. Als de FBI op de stoep staat, denken ze eerst dat de opsporingsdienst voor hen komt. Ze hebben de avond ervoor immers alcohol gedronken en dat is voor minderjarigen in de staat Massachusetts, waar ze wonen, ten strengste verboden.

Niets is minder waar. De FBI heeft ontdekt dat hun ouders Russische spionnen zijn. De namen ”Donald Heathfield” en ”Tracey Foley” waaronder hun vader en moeder bekendstaan, zijn gestolen identiteiten van jonggestorven Canadezen. Hun werkelijke namen zijn Andrei Olegovich Bezrukov en Elena Vavilova.

De KGB stuurt het koppel in de jaren 80 naar Canada. Na ook nog in Parijs te hebben gewoond, komen ze uiteindelijk in Amerika terecht. De door de Sovjet-Unie gedrilde agenten spioneren er voor „het nieuwe Rusland van Vladimir Poetin.”

Twee weken na hun arrestatie ruilt Amerika op het vliegveld in Wenen de ouders van Tim en Alex met enkele andere spionnen tegen een aantal in Rusland opgesloten gevangenen die voor de Verenigde Staten zouden hebben gespioneerd.

De broers plukken de wrange vruchten van het spionagewerk van hun vader en moeder. Korte tijd later arriveren ook zij in Rusland, een land dat ze nooit eerder hebben gezien.

Raymond P. „grootste spion uit recentste geschiedenis”

In Nederland liepen afgelopen jaren verschillende spionnen tegen de lamp. Enkele zaken op een rij.

l In 2014 zet Nederland de Russische wetenschapper Ivan A., verbonden aan de Technische Universiteit Eindhoven, het land uit op beschuldiging van spionage voor de Russische geheime dienst. De Duitse inlichtingendienst komt de natuurkundige, die actief is op het terrein van computerwetenschap, op het spoor en tipt de AIVD. Opvallend is dat de man niet wordt gearresteerd en de zaak pas in 2015 in de openbaarheid komt. A. ontkent tot op heden de aantijgingen.

l In 2014 verdwijnt de dan 62-jarige oud-medewerker Raymond P. van het ministerie van Buitenlandse Zaken voor acht jaar achter de tralies. De man heeft vertrouwelijke informatie doorgegeven aan een Russisch echtpaar dat vanuit Duitsland voor Rusland spioneert. Justitie noemt hem „de grootste spion uit de recentste geschiedenis.”

l In 2013 veroordeelt de rechter voormalig F-16-piloot Chris V. tot vier jaar cel omdat hij staatsgeheimen wilde verkopen aan een Russische diplomaat. De geheimen bestaan uit onder meer briefings met informatie over de wapencapaciteit van Nederlandse F-16’s en het boordgeschut van deze toestellen. Vijf jaar geleden zei spionage-expert dr. D. Engelen in deze krant dat het „vrij zeldzaam” is als een voormalig militair spionageactiviteiten ontplooit. De man zou tonnen aan schulden hebben gehad.