Het is mei 2015 als Frankrijk na acht maanden onderhandelingen de verkoop van twee marineschepen aan Rusland annuleert. Reden: de inname van de Krim door Moskou, waarna Europa grote druk op Parijs uitoefent om een streep te halen door de leverantie. De bouw van de Mistrals in de West-Franse stad Saint-Nazaire is dan al ver gevorderd. Er dreigt een strop van 1,2 miljard euro.

Een half jaar later zijn de schepen opnieuw in het nieuws, nu omdat zich een nieuwe koper heeft gemeld: Egypte. Dat is op zich niet verbazingwekkend, omdat het Noord-Afrikaanse land op wapengebied een bekende klant van de Fransen is. Eerder dat jaar kocht Caïro al 24 Rafele-straaljagers van Parijs, een deal waarmee 5,2 miljard euro was gemoeid.

Maar de nieuwe transactie roept wel de vraag of die nu zoveel zuiverder is dan de deal met Rusland. In 2013 boycotten de Europese ministers van Buitenlandse Zaken immers de export naar Egypte van „middelen die gebruikt kunnen worden voor onderdrukking”. Kort daarvoor waren in Egypte honderden demonstranten om het leven gekomen door buitensporig gewelddadig optreden van de veiligheidsdiensten.

Zwakte

De Franse deal maakt gelijk de zwakte van de formulering van het wapenembargo duidelijk. Want wat zijn precies „middelen die gebruikt kunnen worden voor onderdrukking”? Dat kan ieder land naar eigen inzicht interpreteren.

Uit het rapport van Amnesty blijkt dat de mensenrechtenorganisatie marineschepen daar niet onder rekent. De export vanuit Nederland van (radar)apperatuur voor de Egypte marine, ter waarde van 34 miljoen euro, is dus ook geen overtreding van de afspraak, aldus Amnesty. De mensenrechten worden in Egypte immers niet zozeer op zee of door de marine geschonden.

De Fransen kleurden met andere leveranties aan Egypte volgens Amnesty echter wel fors buiten de lijntjes van het wapenembargo. In 2014, kort na het Europese besluit, leverden de Fransen voor 100 miljoen euro aan torpedo’s, bommen en raketten aan Caïro.

En zo vonden er vanuit Europa nog veel meer transacties tegen de afspraken plaats. Zeker twaalf EU-landen verhandelden oorlogstuig aan Egypte, stelt Amnesty. Grote ‘boosdoeners’ zijn Bulgarije, Tsjechïe en Frankrijk, maar ook Duitsland, Groot-Brittannië en Italië staan in het rijtje. In 2014 werd vanuit de EU voor meer dan 6 miljard euro aan militair materieel verkocht aan Egypte.

Amnesty bestempelt dit gedrag in haar rapport als „roekeloos.” De landen riskeren volgens de organisatie namelijk medeplichtigheid aan de ernstige mensenrechtenschendingen die de Egyptische strijdkrachten geregeld plegen.

Grof geweld

De autoriteiten van de Europese landen kunnen door die waarschuwing niet verrast zijn. Berichten over mensenrechtenschendingen in Egypte door leger en veiligheidsdiensten zijn bepaald geen zwerfkeien in het nieuws.

In maart dit jaar diende Italië nog een resolutie in bij het Europees Parlement in dat het „patroon van marteling, dood in gevangenschap en gedwongen verdwijningen in Egypte” sterk veroordeelde. Directe aanleiding was „de marteling en moord” van de Italiaanse student Giulio Regeni, die in Egypte onderzoek deed naar onafhankelijke vakbonden. Zijn half ontklede lichaam werd op 3 februari gevonden aan de rand van de snelweg tussen Caïro en Alexandrië. De schuldige? De Egyptische autoriteiten, volgens velen. Die ontkenden uiteraard elke betrokkenheid.

En in september 2015 doodden Egyptische strijdkrachten een groep Mexicaanse toeristen, omdat ze die hadden aangezien voor terroristen. De aanval stond volgens critici symbool voor het roekeloze optreden van het Egyptische leger, waarbij gemakkelijk burgers worden getroffen. Saillant detail: het wapentuig waarmee de toeristen werden gedood zou volgens sommige experts van Amerikaanse makelij zijn geweest.

Soeverein

De VS zijn hofleverancier van wapens aan Egypte. Maar ook daar zijn de leveranties omstreden. Toen een interne waakhond van de regering vorige maand rapporteerde dat de Amerikanen nauwelijks zicht hebben op de manier waarop Egypte de wapens inzet, was dat koren op de molen van critici.

Toch ligt het niet voor de hand dat de VS de wapenleveranties zomaar stopzetten. Daarvoor hebben ze simpelweg te veel belangen in het Midden-Oosten. In de Sinaïwoestijn zijn bovendien terroristische groepen actief die ook Israël potentieel bedreigen.

Wapenexport is direct verbonden met buitenlands beleid, wat soeverein terrein is. Het Europese embargo is daarom ook niet bindend en vooral nuttig als gezamenlijk signaal. Het kan bovendien helpen om druk uit te oefenen op de lidstaten, zoals rond de leverantie van Franse marineschepen aan Rusland.