”Maar de meeste van deze is de A. Herfstdagboek”
Auteur: Willem Aantjes
Uitgeverij: De Prom, Amsterdam, 2004
ISBN 90 6801 779
Pagina’s: 192
Prijs: € 17,50. In de herfst van vorig jaar hield oud-ARP- en oud-CDA-fractievoorzitter mr. Willem Aantjes een dagboek bij. Naar aanleiding van actuele gebeurtenissen geeft hij commentaar of blikt hij terug. De oud-politicus laat op veel pagina’s merken dat hij zijn gereformeerdebondsopvoeding heeft ingeruild voor een vrijzinniger variant van het christelijk geloof.

De titel van het dagboek, ”Maar de meeste van deze is de A”, is niet in één oogopslag duidelijk. De bijbelvaste lezer herkent wel de zinsnede „Maar de meeste van deze is de…” Die komt uit Paulus’ brief aan de gemeente in Korinthe. De apostel voegt daar het woord ”liefde” aan toe. Aantjes koos voor de letter ”A”. Tijdens de boekpresentatie, enkele dagen na het overlijden van prinses Juliana, ging de oud-politicus uitgebreid in op de titel - in het boek gebeurt dat summier op pagina 36.

De ”A” zou volgens de schrijver op „Aantjes” kunnen duiden. Zo ijdel blijkt de politicus niet te zijn. De ”A” van ARP dan? Ook dat is niet correct. Aantjes is juist blij dat het CDA geen exclusief protestantse partij is, zoals de ARP dat vroeger wel was. In het boek verklaart hij zijn liefde voor de wijze waarop roomse ministers als Van der Hoeven van Onderwijs en Van Ardenne voor Ontwikkelingssamenwerking hun werk doen. Aantjes is -terecht- onder de indruk van de manier waarop minister Van der Hoeven bijvoorbeeld artikel 23 van de Grondwet over de vrijheid van onderwijs verdedigt.

Waar duidt de titel dan wel op? De ”A” staat voor ”Appèl” uit de woordcombinatie CDA. „Het appèl dat het CDA doet op samenleving en politiek is het belangrijkste. Mensen buiten de partij die bij ons naar binnen kijken, moeten zeggen: „Kijk eens wat daar gebeurt. Daar wil ik bij horen.” Ik vond het bijvoorbeeld fantastisch dat de Amsterdamse burgemeester, Cohen, lid van de PvdA, in een open brief aan VVD-kamerlid Hirsi Ali onze integratienota onderschreef.”

Vaardige pen
Het wekt geen verbazing dat de bespiegelingen van Aantjes voornamelijk politiek van aard zijn. In 1959 kwam hij in de Tweede Kamer voor de ARP. In 1978 moest hij als CDA-fractievoorzitter aftreden vanwege het verzwijgen van enkele feiten uit zijn leven die betrekking hadden op de jaren ’40-’45. Aantjes moest de politiek verlaten, maar de politiek loslaten kon hij niet. Op velerlei manieren, in opiniebladen, in kranten en in CDA-verband heeft hij daarna zijn steentje aan de politieke discussie bijgedragen.

Aan het schrijven van een boek was Aantjes (81) nooit toegekomen. Dat is jammer, want de oud-politicus heeft een vaardige pen. Zijn stijl is helder en meeslepend. Wie aan het boek begint, leest het in één adem uit.

Behalve de stijl is het natuurlijk vooral de inhoud die telt. In het boek laat Aantjes zich kennen als een romanticus die geniet van mensen kennen en door mensen gekend worden. Als het gezegde: „Zeg mij wie u vrienden zijn en ik zal zeggen wie u bent”, een kern van waarheid in zich heeft, dan is het aardig om te weten wie Aantjes tot zijn vrienden en kennissen rekent. Dat zijn onder meer Jan Wolkers, Huub Oosterhuis, Ter Schegget en Dorothee Sölle.

Indrukwekkend en persoonlijk zijn de hoofdstukken die gaan over de steun die Aantjes links en rechts ontving na zijn gedwongen vertrek uit de politiek. Op 7 november vorig jaar was dat precies 25 jaar geleden. „Engelen op mijn pad”, noemt hij deze mensen.

Aantjes schroomt niet om kritiek uit te oefenen op de behoudende uitstraling van zijn partij onder Balkenende. De schrijver zit al jaren in de linkervleugel van het CDA. Daarom had hij liever gehad dat Balkenende vorig jaar bij de kabinetsvorming met de PvdA’er Bos in zee was gegaan. Op het punt van de hypotheekrente, de verzorgingsstaat en de belastingwetgeving komt de oud-politicus in zijn boek met linkse voorstellen.

Aantjes schaamt zich niet voor zijn opvoeding, die hij genoot in een gereformeerdebondsgezin in Bleskensgraaf. Hij steekt ook niet onder stoelen of banken dat hij daarvan is weggegroeid. Hier en daar bekritiseert hij in zijn boek de gereformeerde gezindte. Zo hekelt hij de weerstand in behoudende hervormde gemeenten tegen het Samen op Weg-proces. „Het is niet toevallig dat de weerstand overwegend komt uit groeperingen die behalve zeer recht in de leer ook zeer vermogend zijn.”

Ook de SGP moet het ontgelden: „Er zat iets zeer hypocriets in om bij de jongste formatie de mogelijkheid te betrekken van een kabinet dat mede zou steunen op de SGP.”

Aantjes gruwt van een partij die zich baseert op het uitgangspunt dat het de taak van de overheid is de ware godsdienst te beschermen en alle valse godsdienst te weren en uit te roeien, zoals artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis zegt. Aantjes weet blijkbaar niet dat de kerk waar hij lid van is, precies hetzelfde belijdt. Bovendien is het vanuit de Franse tekst van de NGB zonneklaar dat het „weren en uitroeien” een gevolg zal zijn van de zuivere prediking.

Bot
ChristenUnie-fractievoorzitter Rouvoet krijgt ook een gevoelige tik op zijn vingers. Aantjes is, zo blijkt uit het boek, een man die het staatsrecht hoog in het vaandel heeft. In dat verband heeft hij zich gestoten aan het feit dat minister Bot van Buitenlandse Zaken als opvolger van De Hoop Scheffer, niet reeds in september vorig jaar was beëdigd, maar op het moment dat De Hoop Scheffer vertrok, begin december. Omdat het vertrek van de bewindsman eind september al vaststond, kwam de normale verhouding tussen Kamer en kabinet in het gedrang. De Kamer kan een minister in het uiterste geval wegsturen. Dat instrument was in het geval van De Hoop Scheffer tijdelijk bot.

Volgens Aantjes was het beter geweest als Bot al in september was beëdigd als minister van Buitenlandse Zaken en De Hoop Scheffer tot 3 december, na afronding van de OVSE-top, was aangebleven als minister zonder portefeuille.

Dat Rouvoet instemde met de staatsrechtelijk rommelige constructie van Balkenende, is Aantjes een doorn in het oog: „Hij is immers de opvolger van Gert Schutte, die algemeen werd gezien en gerespecteerd als het staatsrechtelijk geweten van de het parlement. Schutte, waar ben je? Schutte kom terug!”

In een van de laatste hoofdstukken in zijn herfstdagboek wijdt Aantjes vriendelijker woorden aan de ChristenUnie. Mogelijk zou deze partij, die aandacht vraagt voor het christelijk-sociale gedachtegoed, een alternatief kunnen vormen voor christen-democraten die vinden dat hun partij te veel in conservatief vaarwater terecht komt.

Hoever Aantjes van zijn opvoeding is verwijderd, blijkt duidelijk uit passages waarin hij schrijft over homoseksualiteit en zijn kerkgang bij vrijzinnige en remonstrantse voorgangers. Aantjes is gescheiden en opnieuw getrouwd met de nu 47-jarige Ineke Ludikhuize. Zij is voorzitter van de Utrechtse Leeuwenberghgemeente, een samenwerkingsverband van vrijzinnig hervormden en de protestantenbond. Aantjes kerkt daar sinds enkele jaren.

Wat in dit boek niet naar voren komt, is de twijfel die Aantjes soms heeft over zijn theologische ommezwaai. In het boekje ”In zonden ontvangen en geboren. Tien bekende en onbekende Nederlanders over hun afscheid van de orthodoxie” van Petra Pronk laat hij dat wel doorschemeren: „Wat als die ouderlingen het destijds toch bij het juiste eind hadden?”

”Maar de meest van deze is de A” is het eerste en waarschijnlijk het laatste boek van Aantjes. Tijdens de presentatie van het boek zei de oud-CDA-voorman dat hij geen memoires gaat schrijven. Hij heeft er veel gelezen, voornamelijk van politici. „En wat blijkt dan op de laatste bladzijde van het boek? Er is maar één held en dat is de schrijver. Ik denk niet dat ik sterk genoeg ben om die verleiding wel te weerstaan”, aldus de oud-politicus. Dat klopt, want in zijn herfstdagboek geeft hij, bewust of onbewust, regelmatig toe aan deze verleiding.